Кулӧмдінса бунт
.jpg){kind=link}
Кулӧмдінса бунт — Кулӧмдін вӧлӧсьтса коми кресьтяналӧн 1842—1843 воясӧ кыпӧдчӧм. Вӧлі лёка пӧдтӧма.
История
[вежны | Вежны кодировкаын]Кулӧмдінса бунт йылысь юӧръяс тӧдсаӧсь гижысь да чужан му туялысь Василий Кунгинсянь. 1911 вося очеркын сійӧ гижис, кыдзи артмис тайӧ кыпӧдчӧмыс, видліс тӧдмавны, кутшӧм помкаяс вӧсна кулӧмдінсаяс босьтчисны тышкасьны нартитысьяскӧд.
1835 восянь вот перъян кулӧмдінса мӧд участокысь кресьтянин Григорий Анисимович Кипрушев служитіс бӧрйӧм сиктса старостаӧн (сэки, кор губерняясын эз на восьтны канму эмбуръяс кузя веськӧдланінъяс, йӧз костын вӧлі шуӧны целовальникӧн на).
Ас должносьт серти Кипрушев (озыр кресьтянинлӧн пи) вӧлі вот чукӧртӧ. Целовальникӧн на сійӧ ӧктіс Кулӧмдінса обшествоысь 3 сюрс шайт да видзис найӧс. Усть-Сысольск кытшӧн веськӧдлысьяс кӧть и тӧдісны сьӧм таргайтӧм йылысь, эз шыӧдчыны ёрдӧ. Квайт во мысти, 1841 воын, кор Кулӧмдін сиктса веськӧдланін лои вӧлӧсьтӧн, вӧлӧсьтса писарӧн босьтчис уджавны Кипрушевлӧн зятьыс — вӧвлӧм салдат Дмитрий Тимофеев Русинов, а сылӧн отсасьысьӧн — кресьтянин Иван Елисеев Попов. Тайӧ кык морт отсӧгӧн Кипрушев ас водзас пуктіс план, мый серти 1842 во вылӧ рӧскӧд сметаӧ сюйис водзынджык видзӧм 3 сюрс шайт, кодъясӧс быттьӧкӧ кулӧмдінса кресьтяна эз мынтывлыны. Та кындзи вӧліны и мукӧд выль вот. Ставнас Кулӧмдінса обшестволы колӧ вӧлі чукӧртны 17641 шайт: быд 754 ревизскӧй душасянь — 23 шайт 40 урӧн.
1836 воын кулӧмдінса 39 морт, кодъяс тӧдмалісны налӧн вот сьӧм видзӧм йылысь, шыӧдчисны ёрдӧ. Туясьӧм нуӧдӧм пыдди Ёрд кутіс корсьны элясьысьясӧс. Мукӧд кресьтянаыс, кодъяс пуктісны элясьӧм улас кырымпассӧ, повзьӧдлӧм бӧрын ассьыныс кырымпассӧ бӧр киритісны. Бӧрынджык элясьӧмсӧ шуисны фальшивӧйӧн. Тайӧ делӧыс кыссис 1841 воӧдз, кор Кипрушевлӧн уджысь эз аддзыны некутшӧм мыж.
1840 воын тайӧ должносьтӧ пуксис Прокопий Мамонтов, код дырйи вотыс нӧшта на содіс. П. Мамонтов вӧлі зэв скӧрӧн: ачыс вӧлі нӧйтӧ кресьтянаӧс, кодъяс эз мынтыны став вотсӧ, а коді эз вермы мынтыны — сійӧс дорисны пу колодаӧн.
1841 вося гожӧмын 140 кулӧмдінса кресьтяна пуктісны кырымпасъяссӧ элясьӧм улӧ. Тайӧ элясьӧмсӧ Вӧлӧгдаӧ нуис Носимса кресьтянин Герасим Сладкоштиев. Письмӧсӧ вылысянь вӧлі мӧдӧдӧма Усть-Сысольскӧ, кӧні сійӧс эз и видлавны. Та бӧрын кресьтяна гижисны чина войтырлӧн лёкасьӧм вылӧ мӧд письмӧ. Сійӧс сідзжӧ нуис Г. Сладкоштиев канму эмбур кузя министерствоӧ. Мамонтовлӧн лёкалӧм улын унаӧн претензиа лыдсӧ чинтісны.
Та кадӧ вӧвлӧм старшина Кипрушев, писар да староста Мамонтов сёрнитчисны да кресьтяналы 1842 во вылӧ вотъяс кыпӧдісны 19 шайсянь 23-ӧдз. Кор кресьтяна котыр кутісны юасьны, мыйла сиктса власьтъяс содтісны вот, тӧдмалісны, мый 3 сюрс шайт перйӧны торъя реестр серти (сьӧм, кодӧс гусяліс Кипрушев), а нӧшта 700 шайт — вылынджык пукалысь чина войтырлы козинъяс вылӧ. Кресьтяна эз кӧсйысьны мынтыны тайӧ пӧльтӧм сьӧмсӧ, корисны бергӧдны вот, мый мынтылісны 1835 восянь. Та кындзи найӧ эз кӧсйыны кывзысьны сиктса веськӧдлысьӧс да чукӧртісны кырымпасъяс, медым вӧтлыны Кипрушевсӧ старостаысь.
Та кадсянь кресьтяна восьсӧн кутісны водзсасьны сиктса власьтъяслы паныд. Кулӧмдінсаяс пӧвстын лои водзмӧстчысь морт — велӧдчӧм кресьтянин Гавриил Попов. Аслас чукӧртчӧмъяс вылын кресьтяна эз кӧсйысьны кывзысьны Усть-Сысольскса чиновникъяслысь. Письмӧяс гижӧм могысь найӧ корисны Коми муын нималана мортӧс, йӧзӧс дорйысьӧс — Шожым сиктса Дмитрий Балинӧс, кодӧс ёна пыди пуктісны йӧзыс.
Восьсӧн сиктса власьтъяслы водзсасьӧм кыссис 13 тӧлысь. Гаврил Попов гӧгӧр артмис 8 морта котыр. На дор жӧ вӧліны 200 гӧгӧр кресьтяна, тшӧтш и орчча грездъясысь — Носимысь, Донысь, Керчомъяысь да Нэмдінысь. Кыпӧдчысьяслӧн шӧринӧн лои Гаврил Поповлӧн керкаыс, кодлӧн гӧбӧчас вӧчисны «кутузка». Сэтчӧ йӧртісны Г. Поповӧс кыйны кӧсйысьясӧс. Гӧбӧч-тюрма бӧрся видзӧдіс кӧзяинлӧн гӧтырыс — Даръя Васильевна.
Быд вежон Кулӧмдінӧ волывлісны уездса чина войтыр (А. Попов). Но найӧ кӧсйисны эз кресьтянаӧс кывзыны, а кыйны бунтаръяслысь веськӧдлысьсӧ. Усть-Сысольскса чинаяс бӧрын сиктӧ кыкысь воліс канму эмбур кузя Вӧлӧгда губерняса палатаӧн управляюшӧй Нагель. Сылӧн могыс — бунтарӧс кыйны. Нагельӧс асьсӧ неуна эз пуксьӧдны Поповъяслӧн гӧбӧчӧ. Но губерняса чиновник кужис дзебсясьны пывсянын, а сэсся пышйыны сиктсьыс.
Кулӧмдінысь ковмис пышйыны сідзжӧ и ӧти натшальниклӧн отсасьысь Троицкийлы. Сійӧ вӧлі мунӧ нин бӧр дереваннӧй туйті, но сылысь кибиткасӧ суӧдісны Осип Конанович Липин веськӧдлӧм улын кресьтяна. Найӧ мырддисны сылысь тулуп, юрлӧсъяс, вӧвъяссӧ да тшӧктісны Троицкийлы подӧн мунны Деревяннӧйӧдз. Та дырйи сылы шуисны, мый мырддьӧмторъясыс мунасны вот мынтӧм вылӧ.
Некутшӧм вежсьӧм эз ло и Вӧлӧгдаса губернатор Волховскийлӧн волӧм бӧрын. Сэк кадӧ жӧ сиктын водзӧ сӧвмис асвеськӧдлӧм. Кулӧмдінсаяс бӧрйисны сиктса старшинаӧс, сетісны сылы печать да штемпель, медым мӧдӧдны сар да жандармъяслӧн шеф граф А.Х. Бенкендорф ним вылӧ письмӧяс. Ставнас кулӧмдінсаяс мӧдӧдісны 25 элясьӧм.
1843 вося тӧвшӧр тӧлысьӧ кулӧмдінса кыпӧдчӧм йылысь юӧртісны Николай Первӧйлы. Та кадӧ жӧ Вӧлӧгдаса губернатор Волховский шыӧдчис канму эмбур министерствоӧ, медым мӧдӧдісны сиктас 300 салдат. Но сар вӧзйис мӧдӧдны мелі сёрнитысьӧс. Регыдъя кадӧ сэтчӧ ыстісны жандармса полковник Витковскийӧс, коді эз сяммы ӧти кывйӧ воны кресьтянакӧд.
Кулӧмдінӧ воӧм бӧрын Витковский корис, медым кресьтяна кывзысисны водзынджык бӧрйӧм власьтъяслы. Татшӧм тшӧктӧмыс эз кажитчы йӧзыслы. Ассяньыс коми йӧз корисны кыйны да пуксьӧдны сиктса чинаясӧс, кодъяс нем подулавтӧг кыпӧдісны вотъяс. Та бӧрын Витковский лэччис карӧ да юӧртіс Москваӧ Бенкендорфлы, мый кыпӧдчӧмсӧ колӧ пӧдтыны армиа отсӧгӧн.
1843 вося рака тӧлысь 7-ӧд лунӧ Вӧлӧгдаысь петіс 200 морта отряд, налӧн вӧлі 4 пушка. Рака тӧлысь 29-ӧд лунӧ найӧ воисны Дереваннӧйӧдз. Водзсасьысь сиктӧ локтісны нёль поп, кодъяс корисны сетны водзмӧстчысьяссӧ да сетчыны власьтъяслы. Мӧд лунас нин олысьясыс лэччисны Эжва берегӧ паныдавны отрядсӧ. Накӧд воысь губернатор Волховский мӧд лун кежас ставнысӧ корис Петыр-Павел вичкоӧ кевмысьны.
Та бӧрын 110 кулӧмдінса кресьтянаӧс, кодъяс отсасисны кыпӧдчӧм дасьтысьяслы, нӧйтісны ньӧръясӧн (вачкӧм лыд эз артавны). Та могысь вӧлі вайӧма 4 додь тыр ньӧр.
Бунтӧн кӧкъямыс веськӧдлысь пышйисны лызьӧн вӧр керкаясӧ. Сы бӧрын, кыдзи налысь рӧдвужсӧ кутісны дзескӧдны, пышйысьяслы ковмис петны вӧрсьыс да сетчыны власьтъяслы. Меддыр дзебсясис Гавриил Попов. Йӧзыс шуӧны, мый сылысь дзебсясянінсӧ индіс винаысь Марк Нехорошев. Гаврил Поповсӧ кыйисны Вуктылъюысь (сиктсянь 19 км сайын).
Сёысь унджык салдат олісны Кулӧмдінын 11 тӧлысь чӧж. Кресьтяналы ковмис вердны найӧс — унаӧн гӧльмисны, вузалісны керкаяссӧ да эновтісны сиктсӧ. Кулӧмдінсаяслы эз позь чукӧртчыны рытпукъяс вылӧ, ветлӧдлыны рыт-войӧ. Салдатъяс жӧ олісны вӧльнӧя да уна лёктор вӧчисны.
Восстание юрнуӧдысьясӧс судитісны Усть-Сысольскын 1843 вося моз тӧлысь 24-ӧд лунӧ. Ставнысӧ шуисны мӧдӧдны Сибырӧ ссылкаӧ, а таӧдзыс ньӧръявны. Уездса ёрд вӧзйис ньӧрйӧн нӧйтны карса полициа дорын, но Сенат тшӧктіс тайӧс нуӧдны сэні, кӧні кресьтяна кыпӧдчисны — Кулӧмдінын.
Вӧльгым тӧлысь 30-ӧд лунӧ найӧ бӧръяысь волісны чужанінас. Гавриил да Михаил Поповъяслы да Сидор Морохинлы вичмис 50 вачкӧм, мукӧд вит мортыслы — Родион да Тихон Поповъяслы, Герасим Сладкоштиевлы, Василий Кипрушевлы, Фёдор Турьевлы — 30 вачкӧм. Та бӧрын найӧс дорисны кандалыӧ да мӧдӧдісны Сибырӧ.
Кывкӧртӧдъяс
[вежны | Вежны кодировкаын]Кулӧмдінса кресьтяналӧн кыпӧдчӧм вӧлі Коми муын медся уна йӧза. Та йылысь весиг кывсис Россия империяаса министръясӧдз да Николай I государӧдз.
Сиктса власьтъяслысь вывтіасьӧмсӧ торъя комиссиа аддзис, но некодӧс эз мыждыны. Кулӧмдінса старшинаяс Кипрушев да Мамонтов колины гортаныс. Налысь натшальникъяссӧ — А. Поповӧс да Троицкийӧс — сӧмын вештісны должносьтсьыс.
Кулӧмдінса бунт искусствоын да литератураын
[вежны | Вежны кодировкаын]1927 воын, кор Кулӧмдінса бунт пӧдтӧмсянь тырис 85 во, нималана коми гижысь да драматург Нёбдінса Виттор гижис «Кулӧмдінса бунт» историческӧй пьеса. Пьесасӧ вӧлі пуктӧма республикаса драма театрын. Виктор Савин воліс Кулӧмдінӧ да йӧз висьталӧм вылӧ мыджсьӧмӧн мыйсюрӧ стӧчмӧдіс — бунтӧн юрнуӧдысьясӧс вӧлі ньӧръялӧма абу вичко водзын, а дяклӧн градъяс вылын.