Коми муын автономия котыртӧм

Коми муын автономия котыртӧм — Роч канмуӧ сӧветъяс вужъясьӧм бӧрын коми войтырлӧн асъюралан тэчас лӧсьӧдӧм.

Асшӧрлун перъян мӧвп чужӧм

Коми войтыр уна нэм чӧж олӧма Роч империяын аслас кан сяма котыртчӧмтӧг, торйӧн, разі-пели, некымын губерняӧ пырӧмӧн. Сідз, ХIХ нэм помын Коми муыд пырлӧма Вӧлӧгда да Кардор губерняясӧ, лунвывса неыджыд юкӧн пырлӧма Ятка, Печӧра йыв бара Перым губерняӧ. Канлӧн некутшӧм тӧжд коми йӧз да налӧн культура вӧсна эз вӧвлы, став йӧзкостса олӧмыс да веськӧдланногыс мунліс рочӧн. Со кыдзи тайӧ кад йылысь гижліс «Мунӧны» поэмаын Илля Вась:

Гашкӧ нӧ, сьылісны важ коми олӧмсӧ, 
Сук парма вӧр пытшкысь кынӧмпӧт перйӧмсӧ, 
Ним вӧлі тэныд кор «скӧт», 
Олӧмыд вӧлі са сьӧд? 
Гашкӧ нӧ, сардырся олӧм? 
Сап пемыд... эз позь весиг 
Асьнымӧс аддзыны, кывны...

ХIХ нэмын коми велӧдчӧм йӧз (И. А. Куратов, Г. С. Лыткин, К. Ф. Жаков да мукӧд) зілисны югдӧдны коми йӧзлысь юръяснысӧ, велӧдӧмӧн кокньӧдны чужан войтырлысь олӧмнысӧ. ХХ нэмын Роч муын мыйсюрӧ вежсис: уна ютыр, политик панісны сёрни посниджык войтыръяслы унджык инӧд да асшӧрлун сетӧм йылысь. Роч муын национальнӧй проблема вӧлі зэв ёсь: пӧрысьмӧм монархия век кутліс войтыръясӧс джаггӧрӧдын. Та вӧсна ХХ нэмса куимнан революцияыс Роч муын вӧлі веськӧдӧма тшӧтш войтыръясӧс нартитӧмлы паныд, налы асшӧрлун да мезд перйӧм вӧсна. Буржуа ютыръяс да эсеръяс зілисны сетны быд войтырлы культураын автономия, кор войтыръяслӧн вӧлі эськӧ позянлун велӧдны ассьыныс кыв, сӧвмӧдны культура, сьывны-йӧктыны, ас кывйӧн ас костын сёрнитны, котыртавны клубъяс да с.в. Медъён уджтасыс вӧлі та боксянь большевикъяслӧн. В.И. Ленин пуктыліс мог сетны быд войтырлы асвӧляысь олӧм бӧръян инӧд асшӧр канму подулалӧмӧдз. Ичӧт войтыръяс пӧвстысь тайӧ могсӧ унаӧн зэв матӧ пуктісны сьӧлӧм дорас. Та вӧсна большевикъяс дор 1917’ во бӧрын унаӧн сувтісны. Большевик ютыр кӧсйысис вуж выйӧ вежны войтыръяслысь олӧмнысӧ, канму мусерпас вылын выль ног лӧсьӧдны республикаяс. Войтыръяслӧн том интеллигенция, комияс тшӧтш, матӧ дзоньнас сувтіс та дор, нюжмасьтӧг унаӧн пыралісны большевик ютырӧ, вуджавлісны сэтчӧ мукӧд ютыръясысь.

Коми муын асшӧрлун судзӧдӧм йылысь мӧвпыс медводз петіс эз большевикъяссянь, а Попов Дмитрий Яковлевичсянь. Сійӧ вӧлі чужлӧма Выльгортын 1862’ воын. Попалӧма Дереваннӧйын, велӧдлӧма на ичӧт Нёбдінса Витторӧс, ачыс гижлӧма комиӧн кывбуръяс. Вӧлӧма эсер, IV Государственнӧй Думаӧ пырысь. Коми автономия йылысь мӧвпсӧ сійӧ паськӧдлӧма 1917’ вося революцияясӧдз на. Ӧти кывйӧн кӧ, коми йӧзлы асшӧрлун перъян мӧвпыс вӧлі бура сӧвмӧма ас йӧз кост тышӧдз нин.

Коми автономия обласьт котыртӧм

Ас йӧз кост тыш помасьӧм бӧрын Коми муын пондісны веськӧдлыны сӧмын коммунистъяс, тайӧ лои дзик ӧти ён ютыр, коді мыйкӧ вермис сэки вӧчны-вежны тайӧ му вылас. Коми йӧзысь унаӧн пырисны большевик ютырӧ мукӧд ютыръясысь, шуам, вӧвлӧм эсеръяс Д. А. Батиев, Е. М. Мишарин, мукӧдъяс вуджисны РКП(б)-ӧ.

Коммунист ютыр дорӧ сувтіс матӧ став том коми интеллигенцияыс, медводз сы понда, мый большевикъяс кӧсйисны сетны позянлун лӧсьӧдны быд войтырлы ас олӧмсӧ сідзи, кыдзи найӧ асьныс кӧсйисны. Мӧд-кӧ, выль экономика кануджӧ (рочӧн НЭП-ӧ) вуджӧмыс, продразвёрстка (став лишалана нянь, яй мырддьӧм) пыдди урчитӧм вот пуктӧмыс муніс бур вылӧ, олӧмыс вочасӧн лӧнис. Роч муын ас йӧз кост тышъяс помасьӧм да Сӧвет власьтлӧн видз-му уджалысьяслысь олӧм-вылӧм да овмӧс бурмӧдӧм кузя воськовъяс бур боксянь тӧдчисны Коми муын олысьяс вылӧ. На пиысь унджыкыс эз нин ло Сӧвет власьтлы паныд.

Сійӧ жӧ кадӧ, ас йӧз кост тыш бӧрын, Коми мулӧн ӧтувъялуныс эз вӧв. Сылӧн ӧти юкӧн пырліс Кардор губерняӧ, мӧд — Вынва губерняӧ. Коми мулӧн кык ыджыд пельӧс — Эжва бокса да Изьва-Печӧраса (сэні медсясӧ олісны-зілисны коми войтыр) — ӧта-мӧд костаныс прамӧй йитӧд эз кутны, туйяс эз вӧвны да. Индустрия сӧвмис омӧля, видз-му овмӧс муртса лолаліс, сьӧм эз тырмы, бур специалистъяс татчӧ волывлісны зэв гежӧда. «Зырянская жизнь» газет 1920’ вося вӧльгым 20’ лунӧ гижліс: «Ыджыд уджсӧ лючки-бура бергӧдӧмыс позяна сӧмын сэки, лоӧ кӧ пыр жӧ лӧсьӧдӧма зыряналысь торъя (автономияа) обласьт, юркарыс кодлӧн эськӧ лоас Сыктывдін».

Коми йӧзӧс ӧтувтан мог ас водзас пуктісны коми коммунистъяс. 1921’ воын тӧвшӧр 8’–13’ лунъясӧ Сыктывдінын муніс Коми муса коммунистъяслӧн медводдза ӧксьӧма (съезд). Сэтчӧ волісны бӧрйӧмаяс Коммуысь, Изьваысь, Печӧраысь, коми йӧзӧн быд овмӧдӧминысь.

Комиын асшӧр (автономияа) котыртчӧм лӧсьӧдӧм кузя ӧксьӧма вылын сёрнитысьяс юксисны кык пельӧ. Ӧтияс, налӧн нырщикӧн лои Наркомнацын Коми представительствоӧн юрнуӧдысь Дмитрий Александрович Батиев, сувтісны сы дор, медым пыр жӧ котыртны-лӧсьӧдны Коми муын автономия. Мӧдъяс, на лыдын Мӧскуаын уджалысь коми чиновник А. В. Нахлупин, лыддисны, мый автономиясӧ котыртны водз на. Комиын сэкся унджык олысьыс, эз сӧмын ылі Изьва да Мылдінсянь, но Сыктывдінсянь матысса вӧлӧсьтъясысь, веськодьпырысь на видзӧдісны Комиын автономия лӧсьӧдӧм вылӧ. Та вылӧ видзӧдтӧг ӧксьӧма вынсьӧдіс, мый колӧ котыртны Коми Автономияа Сӧветскӧй Социалистическӧй Республика.

Вензисны тшӧтш сы йылысь, кутшӧм инъяс сюйны Республикаӧ. Чужис ӧтувъя кӧсйӧм — ӧтувтчыны перым комияскӧд да артмӧдны ӧти канму сяма. Но олӧмыс эз артмы йӧз кӧсйӧм серти, автономияа республика пыдди лои котыртӧма обласьт, а перым комиясӧс эз лэдзны ӧтувтчыны, налы котыртісны автономияа кытш. 1918’ вося рака тӧлысьӧ Сыктывдін Сӧветса I ӧксьӧма ыстіс Кардорӧ телеграмма. Сэні корисны сетны зырян-комияслы ас административнӧй тэчас. Сійӧ воас Мӧскуаын Наркомнац бердын вӧлі котыртӧма зырян юкӧд, 1920’ воӧ сыӧн веськӧдлыны пуксьӧ Д. А. Батиев.

Национальностьяс кузя Народнӧй комиссариат ошкис Комиын автономия котыртӧм. Но сьӧм эз тырмы сійӧ кадӧ, специалистъяс эз вӧвны, та вӧсна оланпасъяс дасьтан органъясын вӧзйисны лӧсьӧдны Коми муын асшӧр (автономияа) республика пыдди автономияа обласьт.

1921’ вося моз (август) 22’ лунӧ РСФСР-са ЦИК-лӧн Президиум вынсьӧдіс «Коми (зыряналысь) автономияа область котыртӧм йылысь» декрет.

«РСФСР пытшкын Коми (зыряналысь) автономияа обласьт котыртӧм йылысь» ВЦИК-лӧн Декрет: 
1. «1921’ вося август 22’ лунӧ котыртны Коми (зыряналысь) автономияа обласьт, кыдзи Рочмувывса Социалистическӧй Федеративнӧй Сӧвет Республикалысь юкӧн, юркарыс лоӧ Сыктывдін кар. 
2. Автономияа обласьтӧ пыртӧма: Кардорса губерняысь — Печӧра уезд, Пустозерскса, Чилимдін уездъясысь да сідзжӧ Тиманса тундра кындзи. Сэні колӧ нуӧдны став йӧзлысь юасьӧм. Войвыв Двинаса губерняысь: Сыктывдінса уезд, нӧшта Яренскса уездысь татшӧм вӧлӧсьтъяс: 1) Чупровоса; 2) Важгортса; 3) Селибса; 4) Косланса; 5) Йӧртымдінса; 6) Глотовоса; 7) Туръяса; 8) Онежьеса; 9) Визса; 10) Сёськаса; 11) Сереговса; 12) Севогорскӧйса; 13) Ыбса; 14) Часса; 15) Прокопьевкаса; 16) Нёбдінса; 17) Айкинаса; 18) Гамса; 19) Зӧвсьӧртса; 20) Отса; 21) Пальса; 22) Пыисдінса вӧлӧсьт, кытчӧ пырліс сэки Латьюдін грезд (Кардор губернялӧн Усть-Вагаса уезд). 
ВЦИК-ӧн веськӧдлысь — М.И. Калинин. 
ВЦИК-са секретар — А.С. Енукидзе.

Юркарнас лои Сыктывдін. Коми йӧзлӧн юркарын лӧсьӧдісны обласьтса учрежденньӧяс. На водзын пуктісны мог — веськӧдлыны став олӧм-вылӧмӧн, политикаӧн, овмӧсӧн, культураӧн. Лои дасьтӧма коми войтырӧс водзӧ сӧвмӧдӧм могысь подув РСФСР ӧтувъя канму пытшкын. А 1922’ вося ӧшым 30’ лунӧ чужис Сӧвет Союз, дзик выль канму. Сэтчӧ, РСФСР пытшкын нин, пырис тшӧтш коми йӧзлӧн автономияа обласьт.

Комиӧдан туйӧд

Со тадзи, сьӧкыда да дзуртӧмӧн, лои котыртӧма-лӧсьӧдӧма Коми йӧзлысь обласьт. Лои пуктыны уна вын да сям ӧтувъя зільӧмӧ. Медым веськӧдлыны став уджӧн, колісны вежӧра йӧз. Медсясӧ тайӧ делӧсӧ бергӧдӧм могысь кутісны босьтавны коми войтырӧс. Сэсся нимтісны сійӧс «комиясӧс веськӧдлан аппаратӧ сюян» делӧӧн. Быдлаын мӧдісны пыртны коми кыв. Но сьӧкыдлуныс паныдасис вель уна. Ӧд коми кывсӧ бура тӧдіс коми служакъяс пӧвстысь сӧмын 2-3%. Тайӧ вӧлӧсьтъясын. А Коми мулӧн юркарын — 37%. Та вӧсна шӧр могыс лои ӧти — лючки-бура велӧдны да тӧдны коми кыв. Бокысь воӧм роч йӧзлы коліс «ас кӧсйӧм серти велӧдны коми кыв».

Олӧм-вылӧмӧн веськӧдлӧм могысь котыртлісны Сӧветъяс. Сэтчӧ бӧрйылісны медсясӧ гӧля да шӧркодя олысь йӧзӧс. Сӧветъясын видлалісны, кыдзи уджалӧны учреждениеяс, мый найӧ кӧсйӧны водзӧ вӧчны да с.в. Сӧветъяс вужъясисны сьӧкыда. Эз тырмы йӧз, дзескыд вӧлі сьӧмӧн. Век жӧ кызьӧд воясӧ артмис нин Коми обласьтӧн веськӧдлан подулыс.

Кызьӧд-комынӧд воясӧ водзӧ ловзис Коми муын экономика овмӧс да йӧзкотырса, политика олӧм. Воддза кад серти лоины тӧдчымӧнъя вежсьӧмъяс. Крестьяналӧн коркӧя лӧнь олӧмлы кутіс воны пом. Налӧн аскиа луныс пыр топыдджыка йитчис политикакӧд.

Медсьӧкыд уджӧн лои Коми (асшӧр) автономияа обласьтлысь ыдждасӧ тӧдмалӧм-индӧм. Сӧвет правительство зіля отсасьӧ вӧлі таын том обласьтӧн веськӧдлысьяслы. Ӧти боксянь кӧ, сійӧ збыльмӧдіс налысь корӧмъяссӧ, шуам, пырталіс обласьт борд улӧ мукӧд губерняясысь ӧткымын вӧлӧсьт да грезд, кӧні олісны медсясӧ коми йӧз. Мӧд боксянь кӧ, сувтіс обласьтса веськӧдлысьяслӧн вывтіасьӧмлы паныд, найӧ кор мырдӧн корлісны обласьт улӧ Кама да Ятка юяс бокысь роч вӧлӧсьтъяс.

Коми обласьт пытшкын лӧсьӧдлісны нёль уезд: Сыктывдін уезд (пырис 38 вӧлӧсьт, шӧриннас лои Сыктывдін кар), Кулӧмдін уезд (пырис 16 вӧлӧсьт, шӧриннас индісны Кулӧмдін сикт), Емдін уезд (пырис 21 вӧлӧсьт, шӧриннас лои Емдін сикт) да Печӧра (Ижма-Печӧра) уезд (пырис сэтчӧ 25 вӧлӧсьт, юрсиктнас лои Изьва сикт). Татшӧм серпасыс вӧлі 1929’ воӧдз. Та бӧрын, кор Коми асшӧр автономияа обласьт пыртісны Войвыв крайӧ, артмӧдісны-лӧсьӧдісны ӧкмыс район да 134 сиктсӧвет. Водзӧ котыртчалісны-артмалісны пыр выль районъяс, пыртісны Комиӧ Чилимдін район.

Зэв ыджыд вермӧм шедӧдіс комиӧдан комиссия: 1924’ воын Сӧветъяслӧн обласьтса IV ӧксьӧма шуис, мый Коми автономияа обласьт пасьтала ӧнісянь лоӧ кык каналан кыв — коми да роч. Торъя инструкция урчитӧ вӧлі, мый коми вӧлӧсьтъясын став кабаласӧ колӧ гижны комиӧн, коми кыв пыртісны тшӧтш ёрдъясӧ. Регыдъя кадӧн йӧзӧдісны комиа-роча кывкудъяс, велӧдчан небӧгъяс, роч служакъяс велӧдчисны сёрнитны да гижны комиӧн. Сідз, 1924’–1926’ воясӧ коми кыв курсъяс вылын велӧдчӧма 1679 морт. Коммунист ютырса органъяс, сӧвет аппарат сюся видзӧдліс комиӧдан удж нуӧдӧм бӧрся.

Кызьӧд вояс коми йӧзлӧн олӧмӧ колисны бур пас: ӧдйӧ сӧвмис овмӧс, культура, литература, коми кыв.

Автономия панысьяс

Асшӧрлун шедӧдӧмын пайыс эм уналӧн, кызьӧд воясӧ коми веськӧдлысьяс уджалісны зэв зіля, ӧдйӧ, ӧтувъя гырысь могъяс ас водзас пуктӧмӧн. Ыджыдавліс ӧта-мӧдлы отсӧг, ёрта-ёртӧс пыкӧм. Комиӧдан комиссияын сӧмын мыйта уна сикас йӧз уджавлӧма — А.А. Маегов, Д.Я. Попов, А.А. Цембер, В.А. Молодцов, В.И. Лыткин, Н.А. Шахов, мукӧдъяс. Кык мортӧс позьӧ повтӧг шуны ловнуӧдысьясӧн, коми автономиялы айясӧн.

Попов Дмитрий Яковлевич

Неуна вӧлі юӧртӧма нин сы йылысь. Попалігас нин сійӧ зэв ёна зільӧма, уна буртор вӧчлӧма вичкоас ветлысьяслы. Вичкоын кесъялысьяс вӧзйӧмны сійӧс IV Каналан думаӧ. Д.Я. Попов депутаталігас уна вӧчлӧма, медым Комиӧ нюжӧдны кӧрт туйяс. 1917’ воӧ пырӧ политикаӧ Коми муын, лоӧ эсерӧн. 1918’ вося тӧвшӧр 17’ лунӧ Сӧветъяслы панас пуктан ӧксьӧма вылын Д.Я. Попов медводдза мортӧн тӧдчӧдӧма, мый комияслы зэв ёна колӧ автономия, помалӧма ӧксьӧмасӧ тадзи: «Мед олас мездмӧм коми войтыр да сылӧн Сӧвет!» Водзӧ сійӧ вӧзйӧма аслас сёрниясас Коми автономияа республика сӧвмӧдан дзонь уджтас. Кыдзи поп, сійӧ сьӧлӧмсяньыс кӧсйылӧма пыртны коми кыв вичко службаӧ, вежны вичкоын пӧрадокъяссӧ. Тайӧс вӧчны сылы абу лэдзӧмаӧсь — босьтӧмны поплысь сансӧ. 1918’ воын сійӧ Н.А. Шахов да И.Т. Чисталёвкӧд панліс нӧшта ӧти коми ютыр, «Коми автономист чукӧ» нимаӧс. Сэні сійӧ вӧлӧма медыджыд юралысь, ловнуӧдысь — мӧвп чужтысь морт. Д.Я. Попов уджарвлӧма Сыктывдін совнархозӧн веськӧдлысьӧн, ветлӧма уджавны тшӧтш Югдінӧ. Сэсся висьмӧма да воӧма Дереваннӧйӧ, сэні 1921’ вося йирым 9’ лунӧ кувсьӧма.

Батиев Дмитрий Ӧльӧксандрович

Чужлӧма Эжва горувса Гам сиктын, Кебырыб грездын 1896’ вося урасьӧм 2’ лунӧ гӧль крестьянин котырын. Ичӧтсяньыс бура велӧдчӧ, помалӧ 1912’ воын Гамса кык класса школа, сэсся 1912’–1917’ воясӧ велӧдчӧма велӧдысьясӧс дасьтан семинарияын Хренов карын (Кострома губерняын). Кык во сэсся велӧдчӧма Питеркар университетса юристъяс факультетын. Большевик ютырӧ пырӧма, воӧма Комиӧ да дзик пыр жӧ сюйсьӧма политикаӧ, яра дорйӧма выль мӧвпъяс — котыртны Коми автономияа республика. Сылӧн видзӧдласыс вӧлӧма повтӧм да ярскӧб — ӧтувтны ӧти канмуӧ оз сӧмын зыряна да перым комиӧс, но тшӧтш удмуртъясӧс, пыртны сэтчӧ улыс Печӧраысь да улыс Эжваысь роч муяс, судзӧдны кыдз позьӧ ыджыдджык асшӧрлун, ас милиция да тышка вын котыртӧмӧн, лэптыны Вой саридзын ас ӧзынъяс (портъяс) да с.в. 1920’–1921’ воясӧ Д.А. Батиевӧс ыстӧны уджавны Мӧскуаӧ, Наркомат бердын Комиӧс петкӧдланінӧн юралысьӧ пуктӧны. Буретш сэки 24 арӧса том морт «перйӧ комилы автономия», вензьӧ И.В. Сталинкӧд, ветлӧдлӧ колана комиссариатъясӧд, уджалӧ йӧзкӧд. Юралысь уджас сюрӧм нелючкияс вӧсна сійӧс вештӧны уджысь, ыстӧны бӧр Сыктывдінӧ. Сэсся том морт зіля уджалӧ Коми му тӧдмалан котырын, ӧттшӧтш — «Коми му» журнал редколлегияӧ пырысь. Комынӧд воясӧ Д.А. Батиевӧс мыждӧны, медводдзаысьсӧ 1933’ воын. Пуксьӧдлӧны весиг куимысь, нинӧм абусьыс мыждӧны лыйлыны. 1941’ воын вӧльгым 11’ лунӧ лыйлӧмаӧсь. Бур нимсӧ сылы бергӧдӧмны сӧмын 1989’ воӧ.

Ӧшмӧсъяс

• Бондаренко О.Е., Хорунжая Т.М., Цыпанов Е.А. Коми нэм. Чужан мулӧн да войтырлӧн история важ кадсянь ӧнія лунъясӧдз : шӧр школалы велӧдчан отсӧг. Сыктывкар: Коми небӧг лэдзанін, 2000. 272 л.б.