Гренландия

Гренландия
Kalaallit Nunaat
Grønland

Дӧрапас Канпас
Кып ним: «Nunarput utoqqarsuanngoravit»
Кыв	гренланд
Юркар	Нук
Медыджыд каръяс	Нук, Сисимиут, Илулиссат, Какорток
Веськӧдлан ног	Парламент демократия конституция монархияын, Даниялӧн асвеськӧдлан провинцияыс
Каналан юралысь Премьер-министр Медводдза министр	Королева Маргрете II Андерс Фог Расмуссен Куупик Клейст
Каналан эскӧм	{{{Каналан эскӧм}}}
Мувывтор	{{{Мувывтор}}} км²
Ва процент	81,1
Йӧзлӧн лыд	63000 гӧгӧр
Квадрат километрын	0,026
СПВ   • Став (2008)   • морт вылад	45-ӧд места 1,1 млрд $ 34 700 $
Сьӧм	Данияса крона
Ӧтуввез-домен	.gl
Телефон код	+299
Час кытш	UTC-1

Гренландия (гренландия Kalaallit Nunaat, дания Grønland, буквально — «веж му») — тайӧ ді Войвыв йиа океанын да канму Войвыв Америкаын.

Этимология

Воддза викингъяслӧн овмӧдчысьяс шуисны дiсӧ Гренландияӧн («Зелёная земля»). Исландияса сагаяс висьтавсьӧ, кыдзи скандинавскӧй викинг — Эрик Краснӧй —, кодӧс кык морт виӧмысь лэдзӧмаӧсь Исландияысь, мунӧма ссылкаӧ му вылӧ, коді, кыдзи тӧдса нин сы водзын, куйлӧ войвыв-лунвылын. Аслас ыджыд семьякӧд да рабъяскӧд ӧтлаын, овмӧдчӧм вылӧ лӧсялана места аддзӧмӧн, сійӧ овмӧдчис войвывса дi вылын да сетіс сылы ӧнія нимсӧ — тыдалӧ, надейтчӧмӧн, мый овмӧдчысьяс ёнджыка радӧсь мунны татшӧм эйфонияа нима войвывса дi вылӧ.

Дiлöн нимыс гренландия кыв вылын — КалаалНунаат («Калачъяслöн му»). Клаалъяс — тайӧ войвывса рытыввылын олысь гренландияса эскимосъяс пытшкын чукӧр.

География

Гренландия — мирса медся ыджыд дi, сы гöгöр уна ичöтджык дiяс. Меститчӧма Атлантика да Ледовитӧй океанъяс йитчӧм местаас, меститчӧма Канадасянь войвыв-лунвылын да Исландиясянь войвыв-рытыввылын. Гренландия — Даниялӧн автономнӧй территория, аслыспӧлӧс география да климат. Пасъям, мый сылӧн территория вылын эм мирса мӧд ыджыд йи лыа, коді босьтӧ войвывса став площадьысь 84% гӧгӧр. Тайӧ ледникыс лоӧ климатлӧн тӧдчана индикаторӧн да ыджыд пай пуктӧ мирса саридз тшупӧдъясын. Мукӧд войвылыс пермафрост, мый ёна жугӧдӧ сылысь экосистемасӧ климат вежсьӧмлы.

Гренландия юксьӧ Канадакӧд мувывса границаӧн ичӧт Ганс дi вылын, а сідзжӧ юксьӧ саридзвывса юкӧнӧн Исландиякӧд. Дiыс куйлö Гренландияса плита вылын, кодi пырö ыджыдджык Войвыв Америкаса плитаö. Тайӧ геологическӧй уджтасыс лӧсьӧдӧ Гренландияӧс интереснӧйӧн плита тектоника да вулканъяслысь уджтас туялӧм могысь.

Войвывса быдмӧгъяс ёна этшаджык сьӧкыд климат условиеяс помысь. Но лунвыв Гренландияын, Фарвелл мыс дорын, аддзисны вӧр быдмӧгъяслысь неыджыд юкӧн. Тайӧ висьталӧ сы йылысь, мый татшӧм экстремальнӧй условиеясын жӧ олӧмыс позяс, кӧть и ичӧт масштабын. Войвылын ёнджыкасӧ овлӧны тундраса быдмӧгъяс, мӧсъяс да лишайникъяс, кодъяс лӧсялӧны кӧдзыд климатлы.

Гренландияын климатыс войвылын арктикасянь лунвылын субарктикаöдз, кöдзыд гожöмъяс да кöдзыд тöвъяс. Войвывса мутасыс ёнджыкасӧ лӧсьыд, нюжалӧм гӧра да изъя берегъясысь кындзи. Гренландияын медся джуджыд ин — Гунбьорн керӧс, джудждаыс 3694 метра. Тайӧ абу сӧмын географическӧй пункт, но и символическӧй, петкӧдлӧ тайӧ ылысса регионлысь природнӧй величествосӧ.

Гренландиялӧн медся войвыв пунктыс — Каффеклуббен дi, меститчӧма 83°40′ пасьта вылын. Сійӧ меститчӧма Войвыв полюссянь сӧмын 707 километра сайын, мый лоӧ стратегическӧй тӧдчанлунӧн климатология да экология юкӧнъясын наука туялӧмъяслы.

Гренландияын эмӧсь тшӧтш ыджыд мупытшса озырлунъяс, на лыдын цинк, свинеч, руда, из шом, молибден, зарни, платина да уран. Тайӧ ресурсъясыс кыскӧны войтыркостса компанияяслысь сьӧлӧмсӧ, мый вермас вайӧдны регионын экономика сӧвмӧдӧмӧ. Но мусир перйӧм тшӧтш вайӧдӧ экология боксянь рискъяс, колӧ бура вӧдитчыны тайӧ ресурсъясӧн.

Восстановитчан ресурсъяс пиысь медся тӧдчанаыс – чери, тюлен да кит. Чери кыйöм – Гренландияса экономикаын тöдчана юкöн да сетö сёян-юан татчöс олысьясöс. Тюленъяс да китъяс тшӧтш ворсӧны ыджыд пай кореннӧй войтырлӧн традиционнӧй культураын, кодъяс нэмъяс чӧж кыйлісны найӧс сёян да материал вылӧ.

Сідзкӧ, Гренландия петкӧдлӧ аслыспӧлӧс природнӧй ресурсъяслысь, сьӧкыд климатлысь да озыр культуралысь ӧтувъялун, мый лоӧ тӧдчана туяланінӧн кыдзи экология, сідзи и экономика боксянь.