Наръяна-Мар
Наръяна-Мар Няръяна мар" | |
Канпас![]() |
Дӧрапас![]() |
Му: | Рочму |
Статус: | кар |
: | Яран асвеськӧдлан кытш |
Карлӧн юралысьыс: | Белак, Олег Онуфриевич |
Официал кыв | яран, роч |
Олысьяс | 19 820 морт (2010) |
Час кытш: | UTC+4 |
Телефон код: | +7 81853 |
Пошта индӧс: | 166000 |
Автомобиль код: | 83 |





Наръяна Мар (яран Няръяна марˮ — «Гӧрд кар», роч Нарьян-Мар) — Яран асвеськӧдлан кытшлӧн юркар.
География
[вежны | Вежны кодировкаын]Кар пукалӧ Войвыв кытш сайын, Печӧра ю горулын, Баренц саридзсянь 110 км сайын.
Москвасянь Наръян-Марӧдз — 1500 км, Кардорсянь — 660 км. Матысса кӧрт туй — Коми Республикаса Усинск кар — 350 км сайын, кытчӧ позьӧ воӧдчыны тӧвся туйті.
История
[вежны | Вежны кодировкаын]Фон
Природнӧй ресурсъяслӧн озырлун, серпаса пейзажъяс, судоходнӧй ю да вӧрӧн вузасьӧм вылӧ бур условиеяс век кыскисны йӧзӧс войвывса территорияясӧ.
Летописьяс серти, Улыс Печорскöй район бура тöдса XII нэмсянь. Юграса да Печераса меставывса племенаяс зільöмаöсь роч овмöдчысьяскöд бартернöй вузасьöм. XV нэм помын (1499 воын) вӧлі котыртӧма Пустозерск. XVIII-XIX нэмъясö ю вомöн артмисны выль оланiнъяс: Великовичное, Оксино, Тельвиска, Куя. Тайӧ посёлокъясас олысьяс занимайтчисны традиционнӧй видз-му уджалӧмӧн, чери кыйӧмӧн, кыйсьӧмӧн да кӧр видзӧмӧн.
XIX нэм шӧрын Арктика туялысьяс капитан П.И. Крузенштерн, купеч В.Н. Латкин да купеч М.К. Сидоров нуöдiс Печора юлысь фарватер туялöм да лöсьöдiс «Печорскöй компания», кодi занимайтчис вöр нуöмöн. М.К. Сидоров чужис Печора вылын саридз порт да кар стрӧитӧм йылысь мӧвп, кодӧс сійӧ шуас «Югорскӧн». во чӧж сійӧ зілис босьтны порт стрӧитӧм вылӧ му.
XIX нэм помын Куя сикт гӧгӧрын зільӧмаӧсь лӧсьӧдны пилорамаяс. 1892 воын промышленникъяс А.М. Сибиряков да С.В. Лунг стрӧитіс медводдза ӧти каркаса завод, но сійӧ сотчис. 1897 воын шведскӧй партнерство «Альфред Лидбек и Ко» стрӧитіс Городец Шар берегын пилорама, но тайӧ заводсӧ тшӧтш бырӧдіс пӧжар.
1897 восянь «Архангельск-Мурманск экспресс-пароходстволӧн партнерство» лӧсьӧдіс Архангельск да Печоралӧн улыс юкӧнъяс (Куя сикт) костын регулярнӧй саридзвывса транспорт.
1903 воын ӧнія Нарьян-Мар му вылын норвегияса вӧр купеч Мартин Олсен котыртіс «Стелла-Поляре» партнерство пытшкын Печораса вӧр перъянін.
Кар лӧсьӧдӧм
Тайö текстас висьтавсьö Нарьян-Мар кар артмöм да артмöм йылысь.
Медводз ӧнія карлӧн территорияӧн вӧлі Белощельскӧй посёлок, медводдзаысь казьтывсьӧ 1922 вося документъясын. 1924 воын инфраструктура стрöитöм заводитчис «Северная пароходство» стрöйба стрöитöмöн.
1929 воын «Умба» судно вылын собраниелöн шуöм серти вöлi шуöма кыпöдны Печора ю вылын выль кар да порт. Тайö жö воас заводитiсны стрöитны медводдза стрöйбаяс, тшöтш и «Ненеч керка» да бурдöдчанiн.
1930 воын Воркутаса из шом месторождение аддзӧм лоис подувнас порт сӧвмӧдӧмлы. 1931 воын вынсьӧдӧма 1932 воын навигация заводитӧм вылӧ причалъяс стрӧитӧмлысь план.
Некымын посёлок, на лыдын Белощельское да вöр лэдзан сикт, öтувтöм бöрын 1931 воын ВЦИК-лöн шуöм серти артмис рабочöй посёлок Нарьян-Мард (Гöрд кар). Медводдза инфраструктураӧ пырисны олан керкаяс, сёянін, пошта, Ненеч керка, больнича да типография.
1931-öд вося октябр 7-öд лунö вöлi вынсьöдöма Ненецкöй национальнöй кытшлöн шöринсö Тельвичнöй сиктысь Нарьян-Мард сиктö вежны шуöм.
1934-öд вося апрель 9-öд лунö Ненечскöй райисполкомлöн пленум шуис пöртны карöн рабочöй Нарьян-Мар сикт, кöнi олö 8000 сайö олысь. Тайӧ решениесӧ официальнӧя вынсьӧдіс ВЦИК Президиумлӧн 1935 вося март 10 лунся Постановление.
1932 восянь 1937 воӧдз кадколастӧ Нарьян-Марын лӧсьӧдісны да заводитісны уджавны тӧдчана инфраструктура объектъяс, кыдзи Олень видзан зональнӧй станция (1932), чери трест офис (1933), Ёкуша сиктын кирпич завод (1933) . , а сідзжӧ поводдя йылысь юӧртан бюро ( 1936) да профессиональнӧй драма театр (1937).
Велöдöм да культура юкöнын воссис педучилище (кодi помалiсны медводдза специалистъясöс 1934 воын), библиотека (1934 воын), районса музей, культпросветучилище да кык шöр школа. 1940 во кежлö вöлi кыпöдöма 120 гöгöр олан керка.
Вузасьӧм артмис кык универмагысь, торъя сёян-юан лавкаысь, тундраын олысьяслы тӧвар вузалан лавкаысь. 1933 воын воссис обласьтын медводдза авиационнöй линия, йитiс Архангельскöс Нарьян-Маркöд. 1932 воын заводитіс уджавны 110 радиопунктöн медводдза радиошöрин, а 1937 воын вöлi лöсьöдöма веськыд телеграфнöй йитöд Архангельсккöд.
1937 вося март тӧлысьын экспедициялӧн самолётъяс, кодъяс мӧдӧдчисны Войвыв полюс вылӧ, медым котыртны дрейфуйтан станция «Войвыв полюс-1», вӧчисны аварийнӧй десант Нарьян-Марын. Лёк поводдя вöсна кык вежонöн нюжалöм бöрын апрель 12 лунö самолётъяс лэбзисны Маточкин Шар (Новая Земля) полярнöй станцияö. Керка вылын, кӧні олісны полярнӧй исследовательяс, сувтӧдӧма мемориальнӧй плита.
Айму вӧсна Ыджыд тыш дырйи
Ыджыд тыш дырйи Нарьян-Мар кар ворсісны тылын ыджыд пай, уджалісны кыдзи тӧдчана логистика шӧрин. 1941 вося рака тӧлысьсянь карын уджаліс военнӧй аэродром, коді пырис Беломорскӧй военнӧй флотилиялӧн 772-ӧд авиабазаӧ.
Нарьян-Марын меститчӧм самолётъяс нуӧдісны Арктика регионын разведывательнӧй рейсъяс.
1943 вося июньын немеч Junkers Ju 88 самолёт война дырйи медводдзаысь вöчис аэрофотоснимок карлысь да сы гöгöрса муяслысь. Татшӧм жӧ рейсъяс водзӧ мунӧны бӧръя кадколастъясын.
1944 воын Нарьян-Мар саридз портын уджалысьяс сетiсны Беломорскöй военнöй флотилияса лётчикъяслы ас сьöм вылö ньöбöм Ил-4 бомбардировщик. Та бöрын Ненецкöй районса воддза производствоса уджалысьяс козьналiсны «Як-7В» истребитель, кодöс пасйисны Сöветскöй Союзса Герой капитан А.К.Тарасовлы.
1946 воын тайö самолётсö сувтöдiсны карса паркö тылса уджалысьяслы казьтылан пас пыдди.
1942 вося август тӧлысьын немеч подводнӧй лодка U-209 уськӧдчис Хабаровосянь Нарьян-Марӧ мунысь сӧветскӧй суднояслӧн колонна вылӧ. Атакаын куліс 300-ысь унджык морт.
1968 воын кувсьысьясöс казьтылöм могысь Нарьян-Марын сувтöдiсны «Комсомолец» буксирлöн экипажлы памятник.
Война бöрся кад
1940 воын Ёкушаса кирпич завод лэдзис ыджыд мында стрӧитчан материал — 1,1 миллион кирпич. Сійӧ кадӧ карса оланін фондыс лоис 52,4 сюрс квадратнӧй метра.
1940-ӧд вояс помын да 1950-ӧд воясӧдз кадколаст ёна сӧвмис оланін стрӧитӧм, торйӧн нин И.П. Вьючейскӧй йылысь. 1960-öд воясö кыпöдiсны кирпичысь вöчöм медводдза йöзкостса стрöйбаяс – Культура керка да 3 №-а школа. 1975 воын пыртöма уджö кирпичысь вöчöм медводдза уна судтаа стрöйба, кодöн öнi вöдитчö карса администрацияын.
1981 воын стрӧитчан юкӧн кутіс вуджны промышленнӧй подув вылӧ. Нарьян-Мар СМУ-са уджалысьяслы сетісны патераяс карын медводдза панельнӧй керкаын. Тайӧ жӧ кадколастӧ пыртӧма ваӧн могмӧдан централизованнӧй система да местнӧй канализация, кӧні эмӧсь сӧстӧммӧдан тэчасъяс.
Та дырйи сӧвмис и йӧзӧс могмӧдан инфраструктура. 1955 воын восьтiсны медводдза автобуснöй маршрут. 1959 воын карса дизельнӧй электростанция уджӧ пуктӧмӧн карын лоис стабильнӧй электроэнергия. 1960-öд вояс заводитчигöн лои йитöма олан керкаяс шöр шоныдöн.
1973 восянь карса олысьяслы позис видзӧдны телевизионнӧй передачаяс «Орбита» станция пыр. 1978 воын Васильковскöй газоконденсат месторождениеысь вöчисны газопровод, мый сетiс позянлун босьтчыны карöс газифицируйтöмö да котельнöйяс вуджöдöмö газовöй топливö вылö.
1979 вося июль тöлысьын карын вöлi ыджыд пöжар.
1982 воын Качгортинскöй Куръя ю кузя вöчисны 92 метра кузьта пос, а 1983 воын – Лесозаводскöй Куръя ю кузя 57 метра кузьта пос. 1980-öд воясын выльмöдiсны электростанция да нефтебаза объектъяс, стрöитiсны пекарня. 1989 воын пыртöма уджö районса больничалысь нёль судтаа керкасö.
1980-ӧд вояс чӧж сідзжӧ стрӧитісны выль клиника да аптека, «Печора» гостиница, общежитие керкаа интернат, универмаг, музыкальнӧй школа. Тайӧ кадколастӧ стрӧитісны ӧнія кадся панельнӧй олан керкаяслысь быдса блок.
Öнiя Россия
Кольӧм нэмся 90-ӧд воясӧ социально-экономическӧй вежсьӧмъяс дырйи Нарьян-Мар кар, кыдзи и странаса уна мукӧд регион, паныдасьлісны уна мытшӧдкӧд. Йӧзлӧн миграция вылӧ видзӧдтӧг, тайӧ кадколастӧ нуӧдісны олан керкаяс да тӧдчана инфраструктура объектъяс стрӧитӧм кузя проектъяс, на лыдын «Промстройбанк», сьӧмӧн урчитан шӧрин да федеральнӧй сьӧмкуд.
XXI нэм заводитчигӧн Нанай автономнӧй кытшын нефть перйӧмлӧн содӧм лоис Нарьян-Мар экономика ловзьӧдӧмлы катализаторӧн. Выль сюрс вося медводдза декадаын карсӧ вежисны ӧнія кадся монолит да кирпич керкаяс стрӧитӧмӧн, туй инфраструктура активнӧя выльмӧдӧмӧн да сӧвмӧдӧмӧн, а сідзжӧ олысьясӧс лӧсьыд патераясӧ вуджӧдӧмӧн жугалӧм оланін бырӧдӧм кузя программаӧн.
2004 воӧдз Нарьян-Мар улӧ пырысь Искателей сиктлӧн вӧлі асшӧр административно-территориальнӧй юкӧн статус. Сиктса олысьяслӧн вӧлі инӧд пырӧдчыны бӧрйысьӧмъясӧ кыдзи меставывса, сідзи и карса тшупӧдын.
«Россия Федерацияын меставывса асвеськӧдлӧм котыртан ӧтувъя принципъяс йылысь» 2003 вося рака тӧлысь 6 лунся 131-ФЗ №-а федеральнӧй оланпас серти 2004 вося декабрын нуӧдӧма меставывса асвеськӧдлӧм реформа, мый серти карса Нарьян-Мар юкöн босьтiс карса районлысь статус, а Искателей сиктлы — карса овмöдчöминлысь статус, кодi пырис Полярнöй обласьтö.
Бӧръя воясӧ Нарьян-Марӧ унаысь волывлісны Россияысь да суйӧрсайса странаясысь ыджыд чина гӧсьтъяс, на лыдын Лунвыв Осетияса президент Эдуард Кокойты (2009), Россия Федерацияса президент Дмитрий Медведев (2011) да Вьетнамса президент Труонг [1]. Тан Шань (2012 во).
2013 воын Нарьян-Мар лоис каръяс лыдын, кодъяс пыр муніс Олимпийскӧй факел эстафета 2014 вося тӧвся Олимпиада вылӧ.
Олысь лыд
[вежны | Вежны кодировкаын]Население | |||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1926 | 1936 | 1939 | 1959 | 1967 | 1970 | 1979 | 1989 | 1992 | 1996 |
14 000 | ↘9687 | ↗13 670 | ↘13 222 | ↗15 000 | ↗16 864 | ↗23 435 | ↘20 182 | ↗20 300 | ↘19 200 |
1999 | 2002 | 2003 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 |
↘18 700 | ↘18 611 | ↘18 600 | ↗19 000 | ↗19 100 | ↗19 200 | ↗19 300 | ↗19 456 | ↗21 658 | ↘21 338 |
2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 | 2021 |
↗22 375 | ↗22 912 | ↗23 390 | ↗23 939 | ↗24 535 | ↗24 654 | ↗24 775 | ↗24 827 | ↗25 151 | ↘23 399 |
2023 | 2024 | ||||||||
↗23 579 | ↗24 266 |
Тӧдчанаторъяс
[вежны | Вежны кодировкаын]Ӧшмӧсъяс
[вежны | Вежны кодировкаын]Ыстӧдъяс
[вежны | Вежны кодировкаын]