Латвия

Латвия Республика
Latvijas Republika

Дӧрапас Канпас
Кып ним: «Отечеству и Свободе (латыш Tēvzemei un Brīvībai)»
Кыв	латыш
Юркар	Рига
Медыджыд каръяс	Рига, Даугавпилс
Веськӧдлан ног	Республика
Каналан эскӧм	{{{Каналан эскӧм}}}
Мувывтор	{{{Мувывтор}}} км²
Ва процент	1,5
Йӧзлӧн лыд	2 217 053 гӧгӧр
Квадрат километрын	35
Сьӧм	Евро
Ӧтуввез-домен	.lv
Телефон код	++371
Час кытш	UTC+2

Латвия, Латвия Республика (латыш Latvija, Latvijas Republika) — тайӧ канму Европаын.

Этимология

«Латвия» (лат. Latvija) нимлӧн вужъясыс «латышъяс» (лат. latvieši) этнонимсянь, кодлӧн этимологияыс, ас кадӧ, лоӧ наукаын вензьӧмъяслӧн да споръяслӧн предметӧн. Ӧти кывйӧ воӧм вылӧ видзӧдтӧг, туялысьяс ӧтсӧгласӧн шуӧны, мый нимыс йитчӧма балтикаса племенаяскӧд, кодъяс важӧн олісны ӧнія Латвия мутас вылын

Медся тшӧкыда паныдасьлысь гипотезаын шуӧма, мый «латышъяс» этноним артмӧма латгал племя нимысь (лат. латгали). Латгалъяс, кодъяс босьтісны ӧнія Латвиялысь асыввыв юкӧнсӧ, вӧліны медшӧр балтикаса племенаясысь ӧтиӧн да ворсісны ыджыд пай латыш этнос артмӧдӧмын. Тайӧ йитӧдыслӧн вына пасӧн лыддьыссьӧ «латгалъяс» да «латышъяс» костын кыв боксянь ӧткодьлуныс. Чайтöны, мый кад кольöм бöрын «латышъяс» этноним лоис öтувъя аснимöн Латвия му вылын став балтикаса племенаяслы.

Эмӧсь и альтернативнӧй версияяс, кодъяс чайтӧны, мый «латышъяс» кыв артмӧма важ, гипотетическӧй племеннӧй нимысь либӧ топонимысь, коді вӧлі гижан источникъяс воӧм бӧрын. Но тайӧ теорияясыс этшаджык подтверждайтчӧмаӧсь да оз нимкодясьны паськыд поддержкаӧн наука ӧтувъялун пытшкын. Мукӧд туялысьяс сідзжӧ мӧвпалӧны йитны нимсӧ балтика кывъясын важ вужъяскӧд, гашкӧ, «му», «йӧз» либӧ «пространство» вежӧртаса кывъяскӧд, кӧть и конкретнӧй этимологическӧй йитӧдъясыс кольӧны вензьӧмӧн.

Сідзжӧ колӧ тӧд вылӧ босьтны немеч кывлысь историческӧй влияниесӧ, кӧні «латышъяс» этнонимыс звучит «Леттен» моз, а сідзжӧ историческӧй документъясысь аддзӧм уна сикас транслитерацияяс да орфографияяс. Став тайӧ факторъясыс содтӧны нимлысь дзик лӧсялана артманногсӧ лӧсьӧдӧмлысь сьӧкыдлунсӧ.

География

Латвиялӧн, коді сулалӧ Балтика саридзлӧн асыввыв берегын, эм аслыспӧлӧс географическӧй позянлун, коді лӧсьӧдӧ сылысь ландшафтсӧ, климатсӧ да биоразнообразиесӧ. Страналы лӧсялӧны ёнджыкасӧ лӧсьыд муяс, шоныд климат да ва ресурсъяслӧн уналун, мый лоӧ сылӧн природнӧй условиеясӧн уна сикасӧн да сьӧлӧм вӧрзьӧданаӧн.

География боксянь Латвия меститчӧма 55°40’ да 58°05’ войвыв пасьта костын да 20°58’ да 28°14’ асыввыв кузьта костын. Войвылын йитчӧма Эстониякӧд, асыввылын Россиякӧд, лунвылын Беларуськӧд да лунвылын Литвакӧд. Латвиялӧн рытыввыв границаыс мунӧ Балтика саридзлӧн вадор кузя, кузьтаыс 500 км гӧгӧр. Страналӧн став ыдждаыс 64 589 км², лоӧ Европаса ӧтйӧза котырын медся ичӧт канмуяс лыдын.

Кокньӧдӧм

Латвиялӧн рельефыс ёнджыкасӧ лӧсьыд, артмӧма ледникӧвӧй процессъяс влияние улын. Медся ёна овлӧны низинъяс да гӧра-кӧдзаа равнинаяс. Страналӧн рытыввылын Курземе вылын торъялӧ ёнджыка тыдалана гӧра-кӧдзаа топографияӧн. Войвыв-лунвылын сулалö Видземе вылыс му, страналöн медвылыс юкöн. Лунвылын эм Латгале вылын уна тыяс да гӧраяс. Латвиялӧн геологическӧй тэчасыс петкӧдлӧма татшӧм известнякъяс, песчаникъяс, глинистӧй изъяс да мергельяс кодь осадочнӧй изъяс, кодъяс улын куйлӧ кристалл подув.

Климат

Латвияын климатыс шоныд, саридзвывсасянь материкӧвӧйӧдз вуджӧм, гӧгӧрвоана урчитӧма вояс. Январьын шӧркодь шоныдыс -2°C-сянь -7°C-ӧдз, а июльын шӧркодь шоныдыс +16°C-сянь +18°C-ӧдз. Шӧркодь вося зэръясыс 500-сянь 800 мм-ӧдз, медся уна зэръяс усьӧны гожӧмын да гожӧмын. Тӧв режимлы лӧсялӧ рытыввыв да лунвыв тӧвъяслӧн ёнджыка овлӧм, вайӧны шоныд воздух Балтика саридзсянь.

Воднын ресурсъяс

Латвия озыр ва ресурсъясӧн. Сылӧн ю везыс зэв тыдалана, медся ыджыд юяснас лоӧны Даугава (Рытыввыв Двина), Гауджа, Лиелупе да Вента, кодъяс ворсӧны ыджыд пай ваӧн могмӧдӧмын, гидроэнергетикаын да транспортын. Странаын эм уна ты, торйӧн нин Латгалеын, кӧні меститчӧмаӧсь медся ыджыд тыяс, шуам, Лубанас, Разнас да Буртниекс. Балтика саридз, коді рытыввывсянь мыськӧ Латвияӧс, ёна влияйтчӧ климат вылӧ, сэні олӧны уна сикас саридзвывса пемӧсъяс.

Муяс

Латвияса муяс ёнджыкасӧ петкӧдчӧны подзола, сор-подзоля да торф сикасъясӧн. Вöръяс босьтöны страналысь 50% гöгöр мутас, ёнджыкасö лыска пуяс (кож, ёль) да мешайтчöм вöръяс. Этшаджык паныдасьлӧны паськыд коръя вӧръяс (дуб, кыдз, клен). Тӧдчана площадьяс босьтӧны болотъяс да торфъя нюръяс. Латвияын биоразнообразиеӧ пырӧны уна сикас пемӧсъяс, на лыдын лось, косуля, кабан, бобр, вӧрса, рысь да уна мукӧд, а сідзжӧ уна лэбач сикас, мый лоӧ Латвиялы тӧдчана миграция инӧн.

История

Немеч влияниелӧн воддза история да кадколаст (XIII нэмӧдз)

Латвия территория вылын олӧмаӧсь балтикаса племенаяс, на лыдын куронъяс, семигаллъяс, латгалъяс да селянъяс. Тайӧ племенаясыслӧн вӧліны асланыс социальнӧй тэчасъяс да эскӧмъяс, а сідзжӧ пырӧдчисны видз-му уджалӧмӧ, скӧт видзӧмӧ да вузасьӧмӧ. Централизованнӧй власьтлӧн абулуныс найӧс ёна повзьӧдліс ӧтувъя тышъясысь.

Балтикаса канмуясын немеч экспансия заводитчӧм, мый артмис крестовщикъяслӧн уджысь. Рига артмис 1201 воын, лоис тӧдчана вузасян шӧринӧн да немеч влияние паськӧдӧмлы отсӧгӧн. Ливонскӧй орден лӧсьӧдіс контроль Латвия территориялӧн юкӧн вылын, мыйӧн заводитчис немеч феодальнӧй власьт кадколаст.

XIII-XVI нэмъяс

Ливон конфедерация артмöм, кодi öтувтiс крестоносецъясöн босьтöм муяс. Конфедерацияын власьтыс немеч аристократиялӧн да духовенстволӧн, а кореннӧй йӧз — зависимӧй положениеын. Латышса крестьяна лоисны крепостнӧй праволӧн объектӧн.

XVI нэм

Ливонскӧй война (1558-1583) вайӧдіс Ливонскӧй конфедерация бырӧмӧ. Латвиялöн му юкöма Польша-Литва öтмунöм (Польша-Литва государство) да Швеция костын. Курландияса герцогство, Польша-Литва Содружестволӧн вассал, видзис относительнӧй автономия.

XVII-XVIII нэмъяс

Польша да Швеция костын Прибалтика вӧсна тыш. Войвыв война (1700—1721) помкаяс серти Латвиялӧн унджык муыс пырис Роч империялӧн веськӧдлӧм улӧ. Курландия герцогство пыртӧма Роч империяӧ 1795 воын.

Роч империялӧн кад да национальнӧй движение заводитчӧм (XVIII—XIX нэмъяс)

XVIII-XIX нэмъяс

Латвия, Россия империяӧ пырӧмӧн, ёна ёна ёнмӧ роч культураӧн, кӧть и немеч элита видзӧ ассьыс позянлунъяссӧ. Латвияса крестьяналӧн олӧм условиеясыс кольӧмаӧсь сьӧкыдӧн, налӧн политическӧй правоясыс чинӧмаӧсь.

XIX нэм. латыш национальнӧй движение заводитчӧм, мый артмис национальнӧй сознание быдмӧмысь да велӧдӧм сӧвмӧмысь. Сöвмö латыш кыв, литература да культура. Медводдза латыш национальнӧй организацияяс артмисны, зільӧны ыджыдджык автономия да культурнӧй асшӧрлун вылӧ.

Латвия Республика да Сӧветскӧй оккупация кад (XX нэм)

1918 во Медводдза мирӧвӧй война помасьӧм да Роч империя бырӧм бӧрын 1918 вося лӧддза-номъя тӧлысь 18 лунӧ Латвия Республикалӧн асшӧрлун йылысь юӧр. Парламентскӧй демократия да социальнӧй реформаяс период заводитчӧм.

1934 во Карлис Ульманисӧн нуӧдӧм государственнӧй переворот лӧсьӧдіс авторитарнӧй режим.

1939 во Молотов-Риббентроп пакт кырымалӧм, коді сетӧ позянлун СССР-лы босьтны Латвия 1940 воын.

1940-1991 воясын. Сӧветскӧй оккупация кадколаст, коді тыдовтчӧ репрессияясӧн, депортацияясӧн, насильственнӧй коллективизацияӧн, культурнӧй давлениеӧн. Нӧшта нуӧдӧны русификация да национальнӧй аслыспӧлӧслун дзескӧдӧм политика. Тайӧ кадколастӧ Латвияын олысьяслӧн лоисны ыджыд демография вежсьӧмъяс.

1980-ӧд вояс помын. Асшӧрлун вӧсна национальнӧй движениелӧн артмӧм.

1990 во Латвиялысь асшӧрлун восстановитӧм йылысь декларация примитӧм.

1991 во СССР бырӧм бӧрын Латвиялысь асшӧрлунсӧ тырвыйӧ восстановитӧм.

Öнiя Латвия (1991 восянь)

1991 восянь. Латвия, асшӧрлунсӧ бӧр босьтӧм бӧрын, ёна пырӧдчӧ европаса структураясӧ.

2004 во Латвиялӧн Европаса Союзӧ да НАТО-ӧ пырӧм.

Латвияын нуӧдӧны политическӧй, экономическӧй да социальнӧй реформаяс, кутшӧмъяс веськалӧны демократия ёнмӧдӧм да рыночнӧй экономика лӧсьӧдӧм вылӧ.