Коми литературалӧн история
Коми литература - коми гижысьяслӧн вӧчӧм.
Важ коми гижӧд
[вежны | Вежны кодировкаын]Коми серпаса литература коми-зыряналӧн сӧвмис XIX нэм шӧрын, ёна водзджык перым коми, удмурт, мари да мордва литератураясысь. Подувнас сылы лои 1472-ӧд воын на чужӧм (важ коми анбур лӧсьӧдысьӧн да текстъяс вуджӧдчысьӧн вӧлі Перымса Степан) гижан традиция, озыр фольклор да коми вылӧ вуджӧдӧмъяс.
Коми литература ХІХ нэм воддза джынйын
[вежны | Вежны кодировкаын]Гижан традиция нэмъяс чӧж видзисны эз сӧмын вичкоясын, тшӧтш и велӧдчӧм йӧз. Сідз важ крестлы эскысьяс унаӧн гижлӧмаӧсь да выль пӧв гижлӧмаӧсь небӧгъяс роч кыв вылысь, вуджӧдлӧмаӧсь мойдъяс, серпаса текстъяс. Чужан кыв вылын гижӧдъяс разӧдлӧмаӧсь ас вӧчӧм ичӧт да ыджыд небӧгъясӧн. Быть колӧ казьтыштны, мый XIX нэмын коми профессиональнӧй культура, торйӧн нин литература, сӧвмӧма аслыс колӧм сертиыс, а эз канмуӧн да вичкоӧн мырдӧн вужйӧдӧм роч подув вылын. XIX нэмын коми кыв вылын эз вӧв да и эз вермы лоны ни ӧти газет-журнал.
История туялысьяс пиысь унаӧн зільӧны петкӧдлыны Коми муӧс ылі пемыд пельӧсӧн, кӧні йӧзыс олӧны сьӧдас. Збыльвылас жӧ важ Сыктывдін кар (Сыктывкарлӧн воддза нимыс) вӧлі вылыс культураа карӧн. XIX нэм заводитчигӧн коми морт, протоиерей Александр Шергин мукӧд попъяскӧд вуджӧдіс коми вылӧ Выль кӧсйысьӧм, а Матфей серти бур юӧр петліс торъя небӧгӧн Санкт-Петербургын 1823 воын. Удмурт да мари кывъяс вылын бур юӧр йӧзӧдлісны ёна сёрӧн да роч попъясӧн вуджӧдӧмӧн. XIX нэм заводитчигӧн Сыктывдінын дасьтісны отставкаса штабс-капитан Николай Попов юрнуӧдӧм улын роча-комиа кывкуд. Сэтчӧ пыртӧма 70 000 кыв да медпаськыда петкӧдлӧма кывворсӧ. Тайӧ нин висьталӧ, мый коми (зыряна) юркарын, кыдзи сэки нимтылӧмаӧсь Сыктывдінсӧ, велӧдчӧм йӧз кылісны асьнысӧ ас му вылын ас войтырӧн.
Коми литература ХІХ нэм шӧрын
[вежны | Вежны кодировкаын]Буретш XIX нэм шӧрӧдз Сыктывдін карын зілис медводдза коми поэтъяслӧн котыр, кӧні нималісны кывбуралысьяс: Пётр Клочков (1831–1853), Василий Куратов (1820–1862), Георгий Лыткин (Ёгуш) (1835–1907), Пётр Распутин (1820–1901), Иван Куратов (1839–1857). Вӧліны кӧнкӧ и мукӧд гижысь, но налӧн нимныс абу тӧдса. Коми литература, торйӧн нин кывбуръяс, тӧдісны коми крестьяна. Та йылысь висьталӧ сійӧ, мый медводдза поэтъяслӧн некымын кывбур подув вылын лӧсьӧдӧма йӧзкостса сьыланкывъяс.
Ас бӧрас медуна колис коми литературалы подув пуктысь Иван Алексеевич Куратов. Сылӧн творчествоын тыдовтчӧ коми мортлӧн збыльвывса олӧм-вылӧмыс бур вылӧ ыштӧмӧн петкӧдлӧма сылысь вӧралӧм-кыйсьӧмсӧ, му вӧдитӧмсӧ, сьӧлӧмкылӧмсӧ, а сідзжӧ ас войтыр йылысь мӧвпалӧмсӧ. И.А. Куратов гижліс уна тема вылӧ, лӧсьӧдіс медводдза коми поэмаяс, кодъяс дзоньнас миянӧдз эз воны, босьтчис гижны проза. Сылӧн кывйыс стилистика боксянь вӧлі некодкӧд ӧткодявны позьтӧм. Гижысь аслас уджъясас ёна мыджсис воддза поэтъяс да фольклор вылӧ. Тырвыйӧ лои восьтӧма кывбур гижысьӧс, ставнас йӧзӧдӧма сылысь гижӧдъяссӧ XX нэмся 20–30 воясӧ.
Революция водзвывса литература
[вежны | Вежны кодировкаын]XIX нэм помын коми литератураын олӧмыс ланьтіс, зілис сӧмын Санкт-Петербургын олысь Георгий Лыткин. Но тайӧ кадас зіля водзӧ муніс коми вылӧ вуджӧдчӧм, Коми му йылысь уна гижӧны роч кыв вылын Александр Круглов (1853–1915), Сергей Максимов (1831–1901), Каллистрат Жаков да мукӧд.
Каллистрат Фалалеевич Жаковӧс (1866–1926) литература туялысьяс бӧръя кадас лыддьӧны коми гижысьӧн, кӧть сійӧ и рочӧн гижліс. Серпаскывъясыс, висьтъясыс, мойдъясыс да поэмаясыс К.Ф. Жаковлӧн коми подулаӧсь, да и ачыс гижысь асьсӧ лыддис Коми му сьылысьӧн. Быдлаын К.Ф. Жаков ыдждӧдліс да нимӧдліс чужан муыслысь мичлунсӧ, аслыссикаслунсӧ, сэтчӧс олысьяссӧ, оласногсӧ. Суоми войтырлӧн «Калевала» эпос вылӧ видзӧдӧмӧн сійӧ лӧсьӧдіс «Биармия» литература эпос, кӧні аслыснога восьтіс коми войтырлысь важ историясӧ. Нэмъяс вуджасас Рочмуын паськыда нималысь К.Ф. Жаковӧс XX нэмся 30-ӧд вояссянь дугдісны йӧзӧдны, сійӧс эз позь лыддьыны. И сӧмын нэм помас К.Ф. Жаковӧс лоис тырвыйӧ восьтӧма.
Коми литература мӧдысь ӧддзис XX нэм заводитчигӧн, 1905–07 воясся Медводдза роч революция ыпнитӧм бӧрын. Велӧдан семинарияясын да институтъясын чужӧны выль коми поэтъяс. Босьтчӧны кывбур гижны Василий Лыткин (Илля Вась), Афанасий Маегов (Варыш) (1893—1942), Алексей Чеусов (Гӧрд Ӧльӧш) (1882—1940), Михаил Лебедев (Юсь) (1877—1951), Дмитрий Попов да мукӧд. Но татшӧм водзмӧстчӧмын налы некод эз отсав, а позянлун йӧзӧдчыны аслыныс эз вӧв, та вӧсна найӧ паськыда сэки эз нимавны.
Сӧвет кадся коми литература чужӧм
[вежны | Вежны кодировкаын]1917 вося Йирым революция да большевикъясӧн власьт босьтӧм вужвыйӧн бергӧдіс коми литературалысь сӧвманногсӧ. Олӧмыс канмуын вежсис, шӧр да меставывса веськӧдлысьяслӧн коми войтыр дорӧ видзӧдласыс ёна бурмис. Коми литературалӧн сӧвмӧмыс, сэкся ног кӧ, лоис медыджыд могӧн. Коми литература быттьӧ бордъясис. Коми газет-журнал восьтӧмӧн пондісны лыддьыны да тӧдны коми гижысьясӧс. Сэк жӧ лои лӧсьӧдӧма коми гижысь котыр, пондіс петны асланыс «Ордым» мичмыд литератураа журнал. 20-ӧд воясӧ «чужис» драма театр, босьтчис сӧвмыны драма гижӧм. Тайӧ дас вонас пондіс кыптыны творчествоыс татшӧм гижысьяслӧн кыдзи Виктор Савин (Нёбдінса Виттор) (1888–1943), Вениамин Чисталёв (Тима Вень) (1890–1939), Иван Сажин (Ичӧт Иван) (1904–1962), казьтылӧм нин Василий Лыткин (Илля Вась) (1895–1981) да Михаил Лебедев (Юсь) (1877–1951). Бӧръя авторыс революцияӧдз вӧлі паськыда тӧдса кыдзи роч проза гижысь, а выль олӧм пуксьӧм бӧрын Юсь пондіс гижны сӧмын комиӧн да регыдӧн лоис нималана коми кывбур гижысьӧн. 20-ӧд воясӧ ёна сӧвмис кывбур да драма гижӧм, босьтчисны лӧсьӧдны сідзжӧ серпаскывъяс да висьтъяс. Революция да гражданскӧй кось петкӧдчис коми поэтъяслы коми войтырлӧн сар улысь мездмӧмӧн. Уна сэкся гижӧд нэм кежлас пырисны коми литератураӧ ыджыд радлун аскиа лунас эскӧм важ морт олӧм кулитӧм вӧснаыс. Поэтъяслӧн некымын кывбур подув вылын лӧсьӧдӧма йӧзкостса сьыланкыв.
Коми литератураын мӧд кӧлена
[вежны | Вежны кодировкаын]Но сэк жӧ, канмулӧн да ютырлӧн тӧждысьӧмыс ӧттшӧтш вермис и ёна дзугны серпаса литературалысь олӧмсӧ сы вӧсна, мый вылын пукалысьяс серти гижны позис сӧмын сы йылысь, мый йылысь колӧ. 20-ӧд воясӧ татшӧм «колӧмыс» вӧлі омӧлиник на, но бӧрас, 30-ӧд воясӧ, сійӧ ёна чорзис. Буретш 30-ӧд воясӧ гижысьяс ёнджыкасӧ вуджисны проза вылӧ, йӧзӧдісны медводдза повесьт, а сэсся, 30–40-ӧд воясӧ, петіс «Алӧй лента» медводдза коми роман. 30-ӧд воясӧ литератураӧ пырисны татшӧм нимъяс, кыдзи Василий Юхнин (Луздор Вась) (1907–1960), Павел Доронин (1904–1967), Яков Рочев (Митрук Як) (1909–1977), Геннадий Фёдоров (1909–1991), Иван Изъюров (Изъюр Иван) (1910–1995), Ананий Размыслов (1915–1943), Владимир Латкин (1907–1942), Серафим Попов (1913–2003).
Комынӧд вося мыжтӧм мыжалӧм да Айму вӧсна Ыджыд тыш понда коми литература уна воштіс: уна гижысьӧс лои мыжтӧг мыжалӧма, а налысь гижӧд лыддьӧмысь ӧлӧдӧма, уна том гижысь эз во бӧрсӧ. «Ударник» литература-художествоа журнал война кадӧ тупкысьліс. 1946 воын сійӧ пондіс петны «Войвыв кодзув» выль ним улын. 50-ӧд вояс шӧрӧдз ыджыд лоӧмтор коми литератураын эз вӧв, кӧть эськӧ пыр петлісны выль кывбуръяс, поэмаяс, пьесаяс, повесьт-романъяс.
Сёр сӧвет кадӧ коми литературалӧн сӧвмӧм
[вежны | Вежны кодировкаын]50-ӧд вояс помын олӧм бурмыштӧмыс пӧльыштіс выль тӧвруӧн коми литературалӧн быд сикасӧ. Тшӧтш и ютырлӧн небзьыштӧм веськӧдлӧмыс ӧддзӧдіс уджсӧ нималана гижысьяслысь да гижны выльӧн босьтчысьяслысь. Буретш 50-ӧд вояс помсянь — 60-ӧд вояс заводитчигӧн пондісны паськыда нимавны прозаикъяс Геннадий Юшков (1932—2009), Иван Торопов (1928—2011), Владимир Безносиков (1928–2008), Егор Рочев (1937—2012), Нина Куратова (1930), Пётр Шахов (1928–2004), поэтъяс Альберт Ванеев (1933–2001), Владимир Попов (1934–1995), Владимир Тимин (1937), Виктор Напалков (1938) да мукӧд. Тайӧ каднас гижысьяс пондісны вӧдитчыны сӧдз мича коми кывйӧн. Сиктысь петӧмаяс босьтчисны кыпӧдны сиктса йӧзлысь збыльвывса война кадся да война бӧрся олӧмсӧ. Водзӧ сӧвмис поэзия, драматургия, челядьлы гижӧм.
70–80-ӧд воясӧ литератураӧ пырӧны томджык гижысьяс: прозаын — Борис Шахов (1928–2003), Александр Ульянов (1953), Алексей Попов (1950), Елена Козлова (1954), поэтъяс Галина Бутырева (1944), Василий Лодыгин (1947), Евгений Козлов, (1960) Михаил Елькин (1958) да мукӧд.
Сӧвет кад бӧрся литература
[вежны | Вежны кодировкаын]Сӧвет кад бӧрся коми литература нуӧдӧ важ визьсӧ, а 80-ӧд вояс помын – 90-ӧд вояс заводитчигас пыртӧ и мыйкӧ выльӧс. Коммунист ютыр бырӧммысьт позис гижны кӧть мый йылысь. «Чужисны» историякӧд йитчӧм выль повесьтъяс да романъяс, кӧні воддза олӧмсӧ петкӧдлӧма лӧсьӧдлытӧг да баситтӧг, да кодӧс гижӧма фольклор подув вылын. Ёна сӧвмис лирика поэзия. Выль нимъяс лоисны кывбур гижӧмын, мукӧд литература сикасын найӧ пӧшти эз вӧвны. Бӧръя дас вонас литератураӧ выльторъяс пыртӧмкӧд эм и падмӧм. Сідз виччысьтӧг усисны «Войвыв кодзув» литература журналлӧн (70-ӧд воясся 7000 сюрссянь 2007 вося 1000 ӧткодьторӧдз) да йӧзӧдӧм небӧглӧн лэдзан лыдыс. Оръясисны республикаса книга вузалан йитӧдъяс, сиктъясын пӧдласисны небӧг вузасян лавкаяс, кӧні позис ньӧбны Коми небӧг лэдзанінысь книгаяс. Коми гижысьясӧс кутісны этша лыддьыны, гежӧда на йылысь сёрнитны, сы вӧсна мый ӧнія «сӧмын сьӧм вӧчан кадӧ», литературалы эз кут отсавны республикаса власьт, а гижысьӧс пыдди пуктӧмыс усис. Тӧдчымӧн омӧля пондіс сӧвмыны коми проза, торйӧн нин ыджыд гижӧд, пӧшти абу документ подула проза. Олӧмсӧ лёкмӧдӧ тшӧтш и сӧвет власьт бӧрын вошӧм литература критика. Ставнас кӧ видзӧдлыны, ӧнія нэмся коми литература корсьӧ аслыс водзӧ сӧвман туйяс.
Ӧшмӧсъяс
[вежны | Вежны кодировкаын]- Коми войтыр: культура да история йылысь дженьыд серпаскывъяс. Сыктывкар, 2008. ISBN 978-963-9876-02-6.