Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъяс

Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъяс
United States of America

Дӧрапас Канпас
Девиз: «In God We Trust (Ен миян лача), E Pluribus Unum (Унаысь ӧти)»
Кып ним: «Кодзув-визь дӧрапас (англичан The Star-Spangled Banner)»
Кыв	англичан
Юркар	Вашингтон
Медыджыд каръяс	Нью-Йорк, Лос-Анджелес, Чикаго, Хьюстон
Веськӧдлан ног	Республика
Президент	Джо Байден
Каналан эскӧм	{{{Каналан эскӧм}}}
Мувывтор	{{{Мувывтор}}} км²
Йӧзлӧн лыд	304 191 257 гӧгӧр
Квадрат километрын	31
Сьӧм	АӦШ-лӧн долларныс
Ӧтуввез-домен	.us, .edu, .mil, .um, .gov
Телефон код	++1
Час кытш	UTC-5...-10

Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъяс, АӦШ (англичан United States, United States of America, US, USA) — тайӧ канму Войвыв Америкаын.

Материк вывті АӦШ-лӧн суйӧрыс мунӧ лунвылын Мексикакӧд, а войвылын Канадакӧд. Тайӧ суйӧръясыс мунӧны медсясӧ шыльыд, восьса инъясті либӧ юясӧд да тыясӧд, сы понда Ӧтувтчӧм Штатъяслы кокни волысьны орчча канмуяскӧд.

Куим боксянь АӦШ-ӧс кытшовтӧны кынмывлытӧм саридзьяс уна сибыд гаваньӧн. Асыввыв вадорын сулалӧны Нью Йорк, Филадельфия да Бостон; тані заводитчӧны мусярса саридзті медся ветлана туйяс. Найӧ йитӧны АӦШ-ӧс Европа канмуяскӧд. Тайӧ туйыс артмис бӧръя нэмъясӧ саридзті ветлӧдлӧм паськалӧмла. Сэті ветлӧны медся гырысь да медся ӧдйӧ мунысь суднояс.

Лӧнь океанладорса АӦШ-ын, Сан Франциско да Лос Анжелос портъяссянь, заводитчӧны туйяс Азияса уна йӧза канмуясӧ — Японияӧ да Китайӧ.

Саридз выв туй Панама канал пырыс ӧтлаалӧ мӧда-мӧдныскӧд АӦШ-лысь Атлантика да Лӧнь океан вадоръяссӧ.

АӦШ-лӧн экваторсянь матын куйлӧм вӧсна сылы воӧ уна шоныд, а кык океан костын куйлӧм вӧсна локтӧ тырмымӧн енэжва, сэтшӧм вывтасінъясысь ӧтдор, кодъясӧс рытывсянь и асывсянь сайӧдӧны Кордильера мусюръяс.

География

Муверкӧс

Став рытыввывсӧ АӦШ-ын босьтӧны джуджыд изъя мусюръяс — Кордильераяс, кодъяс нюжвидзӧны Лӧнь океан пӧлӧн. Найӧ торйӧдчӧны ӧта-мӧдсьыс либӧ векньыдик да пыдын куйлысь сёнъясӧн, либӧ паськыд да джуджыд вывтасінъясӧн. Сёнъяс пытшкысь медся ыджыд — Калифорния сён, кыті визувтӧ Сакраменто ю. Тайӧ сёнас зэв вына му, дай тӧвъясысь сійӧс сайӧдӧма быд боксянь. Климатыс сылӧн шоныд да кос. Но Сьерра Невадасянь юясыс вайӧны сэтчӧ уна ва. Рытыввыв бокыс Сьерра-Невадалӧн эжсьӧма сук вӧръясӧн да вундасьӧма джуджыд сёртасъясӧн, кыті лэччӧны юяс. Тайӧ — му шар вылын медся мича местаяс пиысь ӧти.

Сэні эм Йосемити сён, куйлӧ 1200 м судтаын. Сён бокъясас ӧшалӧны гранит кыртаяс да кырӧдъяс 1400 м судтаӧдз ю весьтас; кыртаясыс зымвидзӧны быттьӧ башняяс, замокъяс; джуджыд кыръяссянь усьӧны борганъяс; ӧти борган куим тшупӧдӧн усьӧ 750 м судтасянь. Сэні жӧ негырысь вӧръясӧн быдмӧны зэв джуджыд секвойяяс. Тайӧ сёныс — войтыр парк. Торъя нин мича сійӧ тӧлын, кор вӧръясыс тырӧны лымйӧн, а гранит кыртаяс борганъяс гӧгӧрын тупкысьӧны йиӧн да дзирдалӧны шонді водзын.

Калифорния сёнсянь лунвывланьын, неылын Лос Анжелос карсянь куйлӧ «Кулӧм сён» — гожся кадӧ мусяр вылын медся жар места. Сэні юль тӧлысся шӧр температура кайӧ 39°-ӧдз. Тайӧ сёныс 146 м-ӧн улынджык океан веркӧсысь да торйӧдчӧ сыысь джуджыд гӧраясӧн — Ваберд мусюрӧн да Сьерра Невадаӧн. Гожся кадӧ сёнас пӧльтӧны асыв-войвыв пассатъяс, найӧ оз вайны ньӧти зэр тусь; весигтӧ вуджӧрын 56°-ӧдз каян жаръяс коставлытӧм кос поводдя дырйи виӧны став быдмӧгсӧ.

Вывтасінъяс пытшкысь медся ыджыдыс — Ыджыд бассейн (либӧ Ыджыд плато); тайӧ — солончака овтӧмин. Сэні эм Ыджыд Сола ты.

Медшӧр мусюрыс Кордильераяслӧн — Чуграяс. Найӧ ва юканін кодь, кытысь визувтӧны юяс Лӧнь океанӧ да Атлантика океанӧ: Колумбия да Колорадо — ӧтарлань, Миссури, Арканзас да Миссисипилӧн мукӧд веськыдвыв вожъясыс — мӧдарлань.

Колумбия да Колорадо кодйӧмаӧсь аслыныс зэв пыдӧдз ковтысъяс, шусьӧны каньонъясӧн. Колорадо ю каньонлӧн джудждаыс 1800 м, ӧтар-мӧдарас кайӧны крут стенъяс да кырӧдъяс, — гӧрд, еджыд, турунвиж да мукӧд рӧмаӧсь, из рӧд сертиыс.

Тайӧ сёнсӧ юыс кодйӧма важъя йи визувъяс кадӧ, кор дзонь мусюръяс чуграяслӧн вӧліны зэв гырысь йи улын, а Колорадо юыс нуліс ва ӧнія серті ёна унджык.

Кӧнсюрӧ чуграяс костын паныдасьлӧны вулканаинъяс, шуам, Иеллоустон паркын, кӧн джуджыд, лымъя мусюръяс костын эм пӧсь ключьяса да матӧ сё гейзера сён.

Чуграяс озырӧсь металлъясӧн: ыргӧнӧн, зарниӧн, эзысьӧн, свинечӧн, тюркӧн да мукӧдӧн.

Асыввылын АӦШ-ын сулалӧны Аппалачи слудаяс; найӧ кыссьӧны 2 сюрс км кузя Атлантика океан пӧлӧн. Тайӧ важ слудаясыс вундассьӧмаӧсь пыдын куйлысь сёнъясӧн да потласьӧмаӧсь глыбаясӧ. Медшӧр потасыс мунӧ асыввыв подувъяс дорӧдыс; сы пӧлӧн вӧлі коркӧ сброс, сэки став вадор визьыс лажмаліс. Ю ковтысъяс, шуам, Гудзонлӧн, Делавэрлӧн, пӧрины кузь да джуджыд бухтаясӧ, сэні и сулалӧны ӧні портъяс: Нью Йорк, Филадельфия, Балтимор да мукӧд. Сэки жӧ, му веркӧс пуксигас, торъялі Кузь ді, коді торйӧдӧ океанысь Нью Йоркса гавань.

Рытыввыв мусюръясыс Аппалачи слудаяслӧн — из шома плато (Кумберленд); сэні му пышкас куйлӧны кыз шлапъясӧн антрацитъяс да коксуйтчысь шомъяс; ю ковтысъясын шлапъясыс тыдалӧны (серпас, 197 лб.), сы понда сэні кокни найӧс перйыны.

Ыджыд места Аппалачи слудаяс да Кордильераяс костын босьтӧ шыльыдін; сійӧ неуна увтасмӧ шӧрланьыс да лунвывлань; сэті визувтӧ аслас уна вожъяскӧд Миссисипи ю. Ачыс Миссисипиыс заводитчӧ Канада массивын, Катыд тысянь неылын; кузьтаыс сылӧн 4 сюрс км. Вожъясыс сылӧн лэччӧны Кордильераясысь да Аппалачи слудаясысь. На пӧвстын медкузьыс — Миссури. Тайӧ ыджыд ваа юыс заводитчӧ Кордильераясын, Иеллоустон паркын; лыддьыны кӧ сійӧ Миссисипи медшӧр ю йыв пыдди, сэки кузьтаыс сылӧн (Миссисипилӧн) лоӧ 6500 км-ысь унджык. Кордильераяссянь визувтӧ нӧшта кымынкӧ ыджыд ваа ю, а Аппалачи слудаясысь Миссисипилӧн ӧти ыджыд да медся уна ваа вож — Огайо.

Миссисипи нуӧ вывті уна ва (19 сюрс куб. м секундӧ), но пасьтаыс сылӧн сӧмын 1 км гӧгӧр, сы понда сійӧ зэв джуджыд да зэв визыв пӧшти дельтаӧдзыс. Тувсов ытваяс дырйи сійӧ кайӧ 10–12 м-ӧдз, ёна туӧ да ойдӧ матігӧгӧрсьыс шыльыдінсӧ; ва туяс сійӧс кутӧм могысь уналаын вӧчӧма помӧдъяс, но и найӧ мукӧддырйи оз вермыны видзны Миссисипи ойдӧмысь, и сэки сійӧ вӧчӧ вывті уна лёк.

Миссисипи аслас вожъясыскӧд кутӧ зэв ыджыд тӧдчанлун АӦШ-са судноветлӧмын (28 сюрс км ва туй); кык вожсӧ сылысь — Иллинойс да Огайо — ӧтлаалӧма каналъясӧн Ыджыд тыяскӧд.

Ыджыд тыяс куйлӧны Канада щит да Шӧр шыльыдін костын. Джуджыд пыдӧсъяссӧ налысь кодйисны йи визувъяс, кодъяс волісны лунвылӧ Миссури да Огайо юясӧдз. Ваыс Катыд тыын, Мичиганын, Гуронын да Эриын пукалӧ пӧшти ӧти тшупӧдын, а Онтариоын 100 м-ӧн улынджык, сы понда на костын Ниагара ю вылын лэччӧ мирын медся ыджыд борган — Ниагара борган; сэні ваыс кык вожӧн усьӧ 49 м судта кырсянь. Тайӧ борганыс вермӧ сетны 7 млн. вӧв вын; ӧти витӧд юкӧнсӧ кымын сэтысь видзӧма нин, веськӧдӧма васӧ каналъясӧ да тоннельясӧ; сы понда выныс борганыслӧн чинӧ.

Судноясӧн ветлӧм вылӧ вӧчӧма кык канал, шлюзъясӧн: ӧтисӧ, дженьыдиксӧ, борганӧс кытшовтӧмӧн, Эриысь Онтариоӧ, а мӧдсӧ, кузьсӧ, Эри каналӧс, коді ӧтлаалӧ Эри тысӧ Гудзон юкӧд.

Климат

Климатыс АӦШ-лӧн ёна лоӧ рытыв тӧвъяс да циклонъяс сайын, кодъяс мунӧны АӦШ пырыс Лӧнь океансянь Атлантика океанлань (да водзӧ Европаӧ). Рытыв-войвыв вадоръясас пӧльтӧны васӧд тӧвъяс, найӧ вайӧны уна енэжва. Вабердса Кордильераясын, Каскад гӧраяс вылын, Сьерра Невада вылын быдмӧны зэв бур лыска вӧръяс.

Лунвыв юкӧнас Лӧнь океан вадорын, кӧні сулалӧны Сан Франциско да Лос Анжелос, тӧлыс овлӧ шоныдджык, а гожӧмыс косджык; сэні — Мушӧр саридз гӧгӧрса кодь быдмӧгъяс, век веж пуяс (кыдзи Италияын), но сӧмын увтасінъясын.

Ыджыд Бассейн да Колорадо вывтасінъясӧ оз веськавны рытыв тӧвъяс, сы вӧсна климатыс сэні кос, сэні куйлӧны сола тыяса солончака овтӧминъяс.

Но овтӧминъяссяньыс асывланьын Чугра пӧкатъясын бара быдмӧны вӧръяс, — тані джуджыд гӧра вывъясас овлӧны зэръяс, найӧс вайӧны татчӧ рытыв тӧвъяс.

Кордильераяссянь асывланьӧ зэр вайӧны тӧвъяс, кодъяс пӧльтӧны Мексика куръясянь. Рытыв тӧвъяс воӧны татчӧ ватӧг нин да гожся кадӧ вайӧны кос поводдя, сы понда Кордильераяс пӧлӧн кыссьӧны кузь да паськыд кос визьӧн сьӧд мусина степъяс — прерияяс.

Паськыд шыльыдінын Кордильераяс да Аппалачи слудаяс костын гожӧмын овлӧ жар поводдя; рытыввылас, кӧні овлӧны кос рытыв тӧвъяс, енэжва усьӧ этшаджык, асыввылас серти. Аппалачи слуда бокъясын куйлӧны мича веж туруна лудъяс да быдмӧны сора вӧръяс. Ыджыд тыяс гӧгӧрын да асыв-войвыв вадор пӧлӧн Ӧтувтчӧм Штатъясын гожӧмыс ыркыдджык — тыяссянь да кӧдзыд Лабрадор визувсянь ыркалӧм вӧсна; сэні медся бура быдмӧны луд выв турунъяс.

Мексика куръя дорын гожӧмыс овлӧ жар да ӧттшӧтш зэв зэра. Тайӧ лоӧ со мый понда: быд циклон, коді вуджӧ АӦШ-ӧд, аслас водз помас кыскӧ васӧда тропик сынӧдсӧ лунвылысь.

Циклоныслӧн буретш водз юкӧнса (асыввывса) тӧвъясыс и пӧльтӧны лунвывсянь, Мексика куръясянь; найӧ нуӧны зэв уна ва ру, кытысь артмӧны кымӧръяс да енэжва. Циклон бӧр юкӧнас (рытыввыв юкӧнас) пӧльтӧны войтӧвъяс, косӧсь да кӧдзыдӧсь тӧлын, косӧсь да ыркыдӧсь гожӧмын.

Ӧтувтчӧм Штатъясын тӧв овлӧ кӧдзыд, Калифорнияысь, Мексика куръя вадорысь да Флоридаысь ӧтдор.

Торъя кӧдзыд овлӧ АӦШ войвылын, Ыджыд тыяс да Чуграяс костын, кӧні тӧвнас пӧшти пыр сулалӧ антициклон, коді шӧразияса циклон сяма. Сы понда асыв-войвылас Америкаын тшӧкыда овлӧны ыджыд, кӧдзыд тӧвъяс. Ыджыд тыяс кынмылӧны 5 тӧлысь кежлӧ, да судноясӧн ветлӧм сэні омӧля мунӧ — йи жугдысь карабъяс отсӧгӧн сӧмын. Нью Йоркын январ тӧлысь 11°-ӧн кӧдзыдджык Сан Францискоын серти (Нью Йоркын — -1°, а Сан Францискоын — +10°).

Ывлавыв озырлун

АӦШ-ын эмӧсь гырысь ывлавыв озырлунъяс. Сэні эмӧсь вына, мыйкӧ мында сьӧд мусина паськыд местаяс, кӧні овлӧны тырмымӧн зэръяс шобді вӧдитӧм вылӧ. Сэні эмӧсь мича веж туруна паськыд степъяс, кӧні позьӧ вӧдитны сюра гырысь скӧт; эмӧсь (канму шӧрын) вына муа гырысь районъяс, кӧні позьӧ вӧдитны кукуруза скӧт кӧрым вылӧ.

Рытыввылас Ӧтувтчӧм Штатъясын эмӧсь кос районъяс, кужӧмӧн кӧтӧдігӧн найӧ зэв лӧсялӧны бур сорта фрукта пуяс вӧдитӧм вылӧ. Асыв-лунвылын фруктъяс быдтан медшӧр районӧн лоӧ Флорида.

АӦШ-лӧн эмӧсь вывті озыр из шомаинъяс абу сӧмын Аппалачиясын, но и Шӧр шыльыдінъясас, а сідз жӧ зэв гырысь нефтяинъяс. Мусир куйлӧ из пӧрӧдаяс улын Аппалачи слудаяс дорын, Миссисипи увтасын да Калифорнияын.

Кӧрт рудаыс куйлӧ Ӧтувтчӧм Штатъясын уналаын, а Катыд ты дінын, Канада щит дорас, куйлӧны мирын медся озыр кӧрт рудаа местаяс. Ӧтувтчӧм Штатъяслӧн рытыввылыс озыр рӧма металлъясӧн, торъя нин ыргӧнӧн.

История

Америкаса став штат артман кад серти.

Веськӧдлӧм могысь юкӧм

Веськӧдлӧм могысь АӦШ юксьӧ штатъясӧ, штатъяс кытшъясӧ.

АӦШ-са каръяс

• 
• 
• 
•