Руч (Кулӧмдін район)

Руч Руч
Му:	Рочму
Статус:	сикт
республика:	Коми республика
район:	Кулӧмдін район
Медводдза казьтыштӧм:	1670
Инлыдпасъяс:	0°00′ в. п. 0°00′ а. к.0° в. п. 0° а. к. 0, 0
Официал кыв	коми, роч
Олысьяс	898 морт (2007)
Час кытш:	UTC+3+3
Телефон код:	+7 8 2137
Пошта индӧс:	168063
Автомобиль код:	11, 111

Руч (рочӧн Руч) – Коми Республикаса сикт, Кулӧмдін районысь Руч сикт овмӧдчӧминса шӧрсикт.

География

Руч сикт пуксьӧма Эжва юлӧн шуйга бокӧ, Руч ю дорын. Кулӧмдін юрсиктсянь Ручӧдз 36 км.

История

Руч пӧчинок артмӧм

Руч пӧчиноклӧн артмӧмыс йитчӧма XVII нэмся ІІ джынйын Вылыс Эжва ӧтувъя овмӧдӧмкӧд. Яренск уездса гижалӧм небӧгъяс тайӧ кадколастӧ лоисны подув туялӧмъясӧн выльлаӧ овмӧдчан процессъяс йылысь.

1678-ӧд воӧ Руч медводдзаысь веськалӧ гижалӧмӧ. Кабалаын гижӧма: «Руч грезд, Руч ю вылын, овмӧдчӧмаӧсь 8 во сайын гижалӧм небӧг бӧрся: ..., сылӧн арлыда вок Лазарка, Савкалӧн 10 арӧса Федька пи, ме овмӧдчи ...»

Артмӧ, 1670-ӧд воӧ Ручӧ воӧмаӧсь медводдза олысьяс. Грездса медводдза олысьяснас вӧлӧмаӧсь Савелий Никитич да Лазарь Никитич Мининъяс, вуджӧмаӧсь татчӧ «Сыктывса Сёська погостысь» (ӧні — Сёська сикт Сыктывдін районса), Петр Степанович да Тихой Степанович Ульныровъяс да Илья Иванович Ульныров «Сыктыв вӧлӧсьтса Ыджыд Ыб погостысь» (ӧнія Ыб сикт сійӧ жӧ районсьыс).

1678-ӧд вося гижалӧм петкӧдлӧ, мый Ручкӧд орччӧн 12 во вылӧ водзджык артмылӧмаӧсь Дереваннӧй нӧрыс (ӧні Дереваннӧй) да 7 во вылӧ водзджык Аныб пӧчинок.

Но, эм подув шуны, мый медводдза олысьясыс Ручӧ воӧмаӧсь 1670-ӧд воысь водзджык. Алексей Михайлович сарлӧн 1671-ӧд вося грамотаын Уллянаса манастырлы муяс сетӧм йылысь, висьтавсьӧ стӧча висьтавсьӧ йӧзлӧн «куш местаясӧ» вуджӧм йылысь (мӧд ногӧн кӧ, наӧдз тані некод абу овлӧма) «воддза воясӧ» (мӧд ногӧн кӧ, 1671-ӧд воысь водзджык), стӧча пасйӧма инсӧ («Ручса», буракӧ, куръя), мыйӧн найӧ овлӧмаӧсь медводдза воясӧ.

Водзджыкся овмӧдчӧм йылысь висьталӧ и со татшӧм орччаӧдӧм. 1678-ӧд вося гижалӧм кузя небӧг медводдза олысьясӧн шуӧ Савелий Никитич да Лазурик Никитич Мининъясӧс, а сідзжӧ Петыр Степанович да Тихон Степанович Ульныровъясӧс. Сэк кості важ олысьяслӧн гижӧм висьтъясын медводдза олысьяснас мырдӧн шуӧны Степан Ульныровӧс, буракӧ Петыр да Тихонлӧн батьыс. Та вӧсна правильнӧя лоӧ шуны, мый медводдза олысья Руч сиктӧ воӧмаӧсь кык гижалӧм костӧ, 1646-ӧд восянь 1678-ӧд воӧдз. Выльлаӧ овмӧдчӧмӧдз найӧ овлӧмаӧсь Сыктыв да Улыс Эжва ю доръясын (улынджык ӧнія Сыктывкарысь). Овмӧдчыны выль инъясӧ крестьянаӧс тшӧктіс ачыс олӧмыс: найӧ пышйисны выль муяс сар власьтӧн воталӧмысь, мӧвпалісны няньлӧн ыджыд урожайяс йылысь, мездлун йылысь. Найӧ медводз видз-му вӧдитлісны (тылаяс), скӧт видзлісны, а сэсся нин кыйсьылісны.

Та дырйи оз ков вунӧдны, мый налӧн тайӧ инъясӧ локтӧмӧдз тані мортыс вӧвлӧма нин. Руч ю дорысь, кӧнкӧ ӧнія шойналаньын, некымын дас во сайын му пытшкысь аддзӧмаӧсь бронзаысь мичмӧдчанторъяс. Ӧні тайӧ аддзӧмторыс видзсьӧ Академияса наукалӧн Коми юкӧнын (Сыктывкар). Тайӧ инъяс вылӧ усьласьлісны войвывджык либӧ рытыввывджык мутасъясын олысь вогулъяс (йӧгра). Тані кыйсьылісны водзынджык олысь комияс, гашкӧ чудьяс на овлісны...

Степан Ульныров овмӧдчис керӧс вылын (ӧнія Руч тысянь джын километрын). Ӧні тайӧ местасӧ ми шуам Чоййыв шмакӧн. Дерт жӧ, сылӧн оланінӧн вӧлі сьӧд керка — нёль пельӧса, вӧчӧма сӧмын черӧн, стенъясас эмӧсь костъяс тшын петӧм вылӧ, джоджыс керйысь, кодӧс тэчӧма веськыда му вылас (му джоджа сёйысь вартӧм пача сьӧд керка). Абу прӧста татшӧм керкаяссӧ тайӧ кадколастӧ Керчомъяын шулӧмаӧсь «кер чомйӧн». Пиласӧ сэкся комияс абу на тӧдлӧмаӧсь.

1678-ӧд вося гижалӧм серти небӧгын Руч грездын пасйӧма некымын овмӧс. Найӧ 3, 6 олысь вӧлӧма, нывбабаяс абуӧсь. Некутшӧм содтӧд юӧр абу.

«Руч» нимыс сиктлӧн артмӧма коми руч кывйысь. Сиктса важ олысь Иван Федорович Ульныров (Педь Вань — 1903–1985 ч.в.) тшӧкыда висьтавліс ичӧтдырйи пӧльяссянь кывлӧм лоӧмтор сы йылысь, кыдзи медводдза олысьяс кужӧмӧн кыйлывлӧмаӧсь ручьясӧс, тайӧ и сетӧма грездыслы нимсӧ. Татшӧм жӧ нима и юыс, коді вузувтӧ Пармасянь да усьӧ Эжва юӧ. Татшӧм лӧсялӧм сертиыс мукӧд историк-туялысьыс шуӧны, мый ю сертиыс артмӧма сиктлӧн нимыс (И. Жеребцов, Л. Рощевская). Видлӧг вылӧ, Дереваннӧй сиктын дзик жӧ сідз: эм Дереваннӧй сикт и эм Дереваннӧй ю.

Мӧд инӧн, кытчӧ овмӧдчисны медводдза йӧзыс, лоӧма Лева — Руч юлӧн зӧм берег вылын. Став олысьыс тайӧ сикт юкӧнас вӧлӧмаӧсь Зезеговъяс. Важ олысьялӧн казьтылӧм серти, катыдас медводдзаӧн овмӧдчис Елизар Холопов (Еля), вуджлӧма Кӧджпом грездысь, коді матын ӧнія Сыктывкарсянь.

Сідз, воысь воӧ, кӧленасянь кӧленаӧ, выльлаӧ овмӧдчысь крестьяна чер да тыла отсӧгӧн ректылісны вӧръясысь муяссӧ из да видзьяс улӧ. Му вӧдитӧмыс, уджалан кӧлуйыс, скӧт видзанногыс, вӧралӧмыс да чери кыйӧмыс налӧн вӧлі сэтшӧм жӧ, кутшӧм и Сыктыв да Улыс Эжваын.

Выль керкаяс кыпӧдны вӧліс сьӧкыд, та вӧсна крестьяналӧн овмӧсъясыс содлісны 15-20 мортӧдз да и унджык на. Батьяс видзлісны пияннысӧ гӧтыръясыскӧд ас дораныс. Ыджыдджык пияныс водзӧ вылӧ лӧсьӧдлісны аслыныс овмӧсъяс, но, кыдз овлӧ, батьсяньыс эз ылын. Выльӧн локтысьяс лӧсьӧдлісны овмӧсъяснысӧ Ульныровъяс, Зезеговъяс, Холоповъяс дорсянь ылӧкодь. Медводдза олысьяслӧн нимъяс серти Кывтыдын чужӧны Исак сикт, Ӧлеш сикт, Савва сикт, Ӧне сикт да сёрӧнджык Пашӧ сикт (неыджыд овмӧдчанінъяс). Катыдын артмӧны Рӧман сикт, Шор дор, Катыд пом. Лева сикт паськалӧ лунвывланьӧ и войвывланьӧ, тані артмӧны Кассян, Кассян лунбок. Лева сикт — Войбок. Сикт шӧрсӧ заводитӧны овмӧдны ёна сёрӧнджык (тайӧ процессыс ӧнӧдз на мунӧ). Овмӧдчӧминъяслӧн нимъясыс ӧнӧдз на кольӧмаӧсь. Дзуга лӧсьӧдӧм овмӧсъяса грезд векни визьӧн нюжалӧма 7 км вылӧ. («грезд» тані: овмӧдчӧмин, кӧні абу вичко да меставывса органъяс). История боксянь (мӧд ног кӧ, вочасӧн выль олысьяслӧн воӧм серти) артмис, мый грездлӧн быд юкӧнын кутісны овны ӧти оваяс: Кывтыдын — Ульныровъяс, Есевъяс, Расовъяс, Мозымовъяс, Порошкинъяс, Катыдын — Холоповъяс, Поповъяс, шӧрас — Зезеговъяс, Гуляевъяс, Кирушевъяс, Юдинъяс, Чувьюровъяс.

Ульныровъяс вуджисны 1646-ӧд воӧ Сыктыв районса Ыб погостысь: «Федька да Ивашка Дмитриевы дети прозвище Ульныровы, у Ивашки сын Стелька 12 лет». Ӧнія кадӧ Ыбын Ульныровъяс абуӧсь нин, найӧ вуджисны овны тшӧтш и Дереваннӧйӧ 1656-ӧд воын.

Есевъяс коркӧ овлӧмаӧсь Сыктывдін погостын. Ӧнія кадӧ Есевъяс паныдасьлӧны Ручын да Дереваннӧйын. Овыс артмӧма Иосиф нимысь. Рочьяслӧн Оська, комияслӧн Еська, Еся. Есесянь — Есев, сійӧ жӧ Осипов. Сідзжӧ рочьяслӧн Федосюк, Осипов — Есип, Еськов.

Мозымовъяс да Чувьюровъяс вуджӧмаӧсь Дереваннӧйысь.

Поповъяс — важъя ов да Коми муын медъёна паськалӧма. Медводдза Поповъясӧн вӧліны попъяслӧн челядьныс, бӧрынджык тайӧ нимсӧ вермисны сетны батракъяслы, казакалысь бӧбыльяслы.

Холоповъяс — 1645-ӧд вося гижалӧм серти небӧгын гижӧма, мый Сыктыв районса Ыбын гижалӧм дырйи пасйӧма, мый ...

Юдинъяс — ов — Юда (шодка), вичко нимысь.

Зезеговъяс — «дзодзӧг» кывйысь.

Гуляевъяс — 1678-ӧд воын Дереваннӧйӧ Сёськаысь воӧмаяс, «гуляй» кыв петкӧдлӧ, мый радейтӧ гуляйтны.

Ӧткымын овъяс артмӧмаӧсь рочысь, да и ставнас оланногас, ӧбычайясас Руч сиктлӧн унатор эм рочысь. Буракӧ коркӧ (ручса кадӧдз на) Эжва да Сыктыв юяслӧн ковтысын овлӧмаӧсь рочьяс, но найӧ велалӧмаӧсь коми кывйӧ да лоӧмаӧсь комиясӧн.

Медводдза нэмас грезд быдмӧма надзӧн. Сідз, 1743-ӧд воӧ кабалаясын пасйӧма 36 овмӧс. 1784-1886-ӧд воясся Усть-Сысольск уездса Медшӧр му юклӧм дорӧ экономика серти пасйӧдъясын пасйӧма 58 овмӧс, 186 мужичӧй да 190 нывбаба. (Медшӧр му юклӧм — 1765-ӧд восянь ХІХ-ӧд нэм шӧрӧдз Россияын муяслысь вежтасъяссӧ стӧча пасъялӧм. Му кутысьнас вермис лоны торъя морт, черносошнӧй крестьяна котыр,каръяс, вичкояс да мукӧд учрежденньӧяс.)

Пӧчиноклӧн Руч сиктӧ артмӧм.

Грездлӧн кык нэмся сӧвмӧмын ыджыдджык рольсӧ ворсіс сійӧтор, мый став администрацияса да енлы эскан веськӧдлӧмъяс мунісны Дереваннӧйсянь. 1784-ӧд воын сэні вӧлі кыпӧдӧма кык юрйыла пу вичко, сёрӧнджык кыпӧдӧма мӧдӧс, тшӧтш пуысь. 1874–1878-ӧд воясӧ сэні вӧлі стрӧитӧма кирпичысь вичко, восьтӧма вичкобердса, а бӧрынджык кык тшупӧда меставывса асвеськӧдланінса школаяс. (Кык тшупӧда школа Дереваннӧйын вӧлі восьтӧма 19700-ӧд вося октябр медводдза лунӧ). Ручлы уна во чӧж Дереваннӧй вӧлі погостӧн (вичкоа сикт), тані жӧ вӧлі вӧлӧсьтса администрация, татчӧ чӧжлісны йӧзлысь чукӧртӧм сьӧмсӧ, тані пасйылісны кагалысь чужӧмсӧ, тані сьылӧдлісны кулӧмаясӧс, тані дзеблісны. Тані вӧлі и пошта. Тайӧ ставыс артмӧдліс мытшӧдъяс Руч грезд сӧвмӧмлы, олысь лыдыс кодлӧн XVIII-ӧд нэмсянь ӧдйӧ содіс. 1885-ӧд воӧ Ручын артавсьӧма нин 160 овмӧс, 992 морт. Кывтыдас и Катыдас вӧліны часовняяс. Став верстьӧ йозыс зіля уджалісны, мед паськӧдны гӧрны шогман муяс, видзьяс. Быд 10 семьяысь 9-ыслӧн вӧлі вӧв, 7-ыслӧн — мӧс. Уна вын пуктылісны нянь быдтӧмӧ, но войвыв гӧгӧртасын уналы эз тырмывлы няньыс вобыд кежлӧ. Вояс кольӧм мысти эз кут тырмыны и сиктбердса муяс, медым унджык сэтчӧ кӧдзны. Урожайтӧм воясӧ воліс тшыгъялӧм, ковмыліс сёны кач-нянь (кач-нянь — пызьсӧ вӧчлісны пу кырсьысь, сёйлісны тайӧ няньсӧ сэки, кор дзик нин нинӧм вӧлі сёйнысӧ; татшӧм няньсьыс кынӧм дундыліс, няньыс эз вермы мунны сювтіыс, морт сэсся ёна висьмыліс). Медым вердны семьясӧ, мукӧд крестьяна Кузӧб ю йылын кутісны вӧчавны тылаяс (Стахей Юдин, Иван Попов — «Стахей» да «Вальӧ» пӧчинокъяс, Аныб (Андрей Попов — «Егор Ӧньӧ»). Войкопа инӧ Дереваннӧйысь вуджис медводз Александр Попов (Сандрик, 1816–1878 олан вояс), сэсся Пока Попов, кодлӧн нимнас и кутіс шусьыны грездыс (коми йӧз «ф» шыпассӧ шулісны «п» шыпасӧн — Пока, Войпока).

Нӧшта на водзджык Кывтыдса Савва Расовлӧн пиыс, Фока Расов, торйӧдчис батьсьыс да кыпӧдіс керка Ручсянь 10 км ылнаын Аныб ю вылын. Вочасӧн артмӧ аслыспӧлӧс Лун-Пока грезд. Тӧдса, мый Фока Леонтийлӧн пиыс овлӧма 1782–1842 воясӧ. Лунпокаса став олысьяслӧн овыс Расов.

XIX-ӧд нэм помын Коми крайын буржуазия йитӧдъяс сӧвмӧм вӧсна, Ручӧ воӧны озырджык йӧз. Ӧткымын семья котырын кутісны видзны 3–7 гырысь скӧтӧс. Татчӧс купечьяс пиысь кутісны нимавны Иван Николаевич Есев (прӧзвище сертиыс Микулов) да локтӧм Дмитрий Ильич Савельев (Семен зять), кодъяс заводитӧны тӧргуйтны вайӧм промышленнӧй вузӧсӧн да солӧн, восьтӧны лавкаяс — вузасянінъяс Ручын да Дереваннӧйын, кыпӧдӧны изанінъяс.Налысь и мукӧд озырджык йӧзлысь оланінъяссӧ кокниа позьӧ тӧдмавны налӧн ыджыд, пырджык кык судтаа керкаяс серти (Микулов да Савельев купечьяслӧн керкаясныс сулалісны миртуй бокас орччӧн, С. Жаровскӧй асшӧра уджалысьлӧн ӧнія керка весьтын, чой увланьыс).

Войпокаысь Николай Иванович Попов лоис бур специалистӧн ку керӧмын, удж вылӧ медавліс 4–5 батракӧс, ыдждӧдӧ производствосӧ да лоӧ прамӧй предпринимательӧн. Клиентъяс локталісны сы дорӧ Кӧрткерӧссянь Вылыс Эжваӧдз, Висер вож тшӧтш. Такӧд ӧттшӧтш лоис пыр гӧгӧрвоана, мый грезд статус ньӧжмӧдӧ сиктлысь сӧвмӧмсӧ. Тайӧс гӧгӧрвоӧмӧн, ручса крестьяна эз ӧтчыдысь гижлыны мога письмӧяс Усть-Сысольсклӧн Земствоса веськӧдланінӧ, медым грездын восьтісны школа, лэдзисны сувтлыны земствоса пошталы, кыпӧдісны вичко, восьтны ассьыныс вӧлӧсьтса веськӧдланін.

Грамота школаяс, кодъяс уджавлісны ХІХ-ӧд нэм помсянь крестьяналӧн лӧсьӧдӧм жыръясын, эз вермыны бырӧдны мытшӧдсӧ челядьӧс начальнӧй велӧдӧмын. Бӧръяпом корӧмъяс збыльмисны, да 1902-ӧд воӧ грездын воссис земствоса улыс тшупӧда йӧзкост училище (прӧста кӧ шуны — начальнӧй школа, кӧні велӧдлісны куим во).

1905–1910-ӧд воясӧ сикт шӧрын тыртӧминын вывтас вылын кыпӧдӧны кирпичысь мича вичко, мыйлы сетӧмаӧсь ним Сретенньӧ (Господь Сретенньӧ кристос гаж пасйыссьӧ быд во февраль 15-ӧд лунӧ). Орччӧн кыпӧдсьӧны попъяслы олан пу керкаяс. Татчӧс священник должносьт вылӧ Кардорысь да Югдінысь локтӧ полтӧса семинария помалысь Николай Перебатинский аслас Лидия гӧтырыскӧд.

Тайӧ ставыс отсаліс бурланьӧ вежны грездлысь олӧмсӧ. Налӧн олысьясыс быттьӧкӧ палялӧны нэмӧвӧй узьӧмысь да зільӧны босьтны тыр ас вӧляа олӧм. Стрӧитӧны аслыныс нянь заптан вузасянін (нянь заптан вузасянін — нянь тусь склад, кодӧс кыпӧдӧма котырӧн, став грездӧн ас сьӧм вылӧ да ас вынӧн. Вузасянінын видзлісны нянь тусь запас, урожайтӧм во кӧ лоӧ. Стрӧйбаыс колис да сулаліс 2003-ӧд воӧдз, а сэсся пес вылӧ пилитісны).

1913-ӧд вося юль медводдза лунӧ Руч сикт дзикӧдз торйӧдчӧ Дереваннӧй вӧлӧсьтысь. Выльӧн лэптӧм стрӧйбаын воссьӧ вӧлӧсьтса веськӧдланін, бӧрйыссьӧны вӧлӧсьтувса старшина да писар (Попов Федор да Матории).

Тайӧ кадӧ Ручса вӧлӧсьтын оліс 1320 морт, Войпокаын — 36 морт, Лунпокаын — 106 морт. 1914-ӧд во — 383 овмӧс. Тайӧ воӧ январ-октябр тӧлысьяс костӧ нуӧдісны 11 скод, быд пӧрйӧ код вылӧ воліс 200–300 морт (пырджык семьяысь ыджыдыс).

Видлавсисны быдсяма юалӧмъяс: ӧтувъя потшӧс дзоньталӧмсянь І Мирӧвӧй война заводитчӧмлысь мытшӧдъяс видлалӧмӧдз.

Медводдза овъяс

• 1678 – Ульныров
• 1707 – Холопов
• 1719 – Зезегов

Ӧнія татчӧс овъяс - Гуляев, Зезегов (центрас), Ульныров, Расов, Мозымов (кывтыд), Холопов, Попов (катыд)

Ӧшмӧсъяс

• Атлас Республики Коми. – Москва, 2000.
• Жеребцов И.Л. Где ты живешь: Населенные пункты Республики Коми. Историко-демографический справочник. – Сыктывкар, 2000.
• Игнатов М.К. Взгляд сквозь годы. – Сыктывкар: Коми небӧг лэдзанін, 1998. – 224 с.
• Игнатов М.К. Усть-Куломский район: помни прошлое, зная настоящее, делай будущее (1620–2008). – Сыктывкар, 2009. – 366 с.
• История Коми с древнейших времен до конца XX века: В 2-х т. / По общей редакцией А.Ф. Сметанина. – Сыктывкар, 2004.
• Республика Коми: Энциклопедия. – Сыктывкар, 1997-2000. – Т. 1-3.