Сидоров Алексей Семёнович

Сидоров Алексей Семёнович
Чужан лун:	1892-ӧд вося йирым тӧлысь 10-ӧд лун(1892-10-10)
Чужанін:	Паль, Яренск уезд, Вӧлӧгда губерния, Россияса империя
Кулан кад:	1953-ӧд вося рака тӧлысь 21-ӧд лун(1953-03-21) (60 арӧс)
Канму:	Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяслӧн Союз  Россияса империя
Мыйся уджыс:	археолог

Сидоров Алексей Семёнович (комиӧн Семен Ӧльӧш, 1892—1953) — нималана коми учёнӧй–энциклопедист, филологияса доктор, коми кыв, литература, фольклор да археология туялысь.

Сылӧн научнӧй корсьысьӧмъясыс вӧлі йитчӧмаӧсь литературоведениекӧд, археологиякӧд, фольклоркӧд, этнографиякӧд, историякӧд. Буретш тайӧ мортыс тӧдмӧдіс коми войтырӧс медводдза коми поэт И.А. Куратовлӧн гижӧдъясӧн. Сійӧ вӧлі Комиын чужан му туялӧмлы подув пуктысьӧн. Таысь ӧтдор А.С. Сидоров гижис школаяслы да вузъяслы учебникъяс.

Олан туй

Семен Ӧльӧш чужлӧма 1892 вося йирым тӧлысь 10-ӧд лунӧ (важ стиль серти — кӧч тӧлысь 28-ӧд лунӧ Вӧлӧгда губерняысь Яренск уездса Пальын (ӧні — Сыктывдін районса Паль сиктын. Помавлӧма Пальын кык класса училище. 1907 воын пырӧма велӧдчыны Тотьма велӧдысьяслӧн семинарияӧ, кӧні сійӧ медъёна велӧдіс кывъяс. 1911 воын Сидоров помаліс семинария, сы бӧрын вит во чӧж велӧдіс Емва вожын Кониса школаын.

Водзӧ тӧдӧмлунъяс босьтӧм могысь 1915 воын А.С. Сидоров пырис велӧдчыны Вӧлӧгдаса учительскӧй институтӧ и велӧдчис сэні куим во.

1918 воӧ институт помалӧм бӧрын Семен Ӧльӧш воис чужанінӧ. А сэк, 1918 воын, Коми муын ёся сулаліс йӧзӧс велӧдан проблема: колісны грамота йӧз. Комияс пӧвстысь петісны и гырысь учёнӧйяс, аслыссяма гижысьяс и поэтъяс. Но сэки, кор коми войтыр водзын сувтісны могъяс артмӧдны выль национально-государственнӧй, культурнӧй органъяс, грамотнӧй йӧз эз тырмыны.

Йӧзӧс велӧдӧм да местаяс вылын интеллигенция котыртӧм могысь 1918 вося лӧддза-номъя тӧлысь 22-ӧд лунӧ Яренскын А.С. Сидоров лӧсьӧдіс велӧдысьясӧс дасьтан курсъяс вылын «Коми котыр» чукӧр. Тайӧ вӧлі культурно-просветительскӧй общество, коді зілис котыртны вӧр–ва велӧдан экспедицияяс, лӧсьӧдавны сиктъясын библиотекаяс, музейяс, петкӧдлыны спектакльяс, паськӧдны тӧдӧмлунъяс лекцияяс да печать пыр. Но «Коми котыр» эз дыр уджав: гражданскӧй война дырйи сійӧ разаліс.

1918 воын Емдінын воссис велӧдысьяслӧн семинария. Яренск уездса Сӧвет ыстіс сэтчӧ велӧдны Семен Ӧльӧшӧс. Та бӧрын сійӧ бара 1920 во помӧдз велӧдіс учительясӧс дасьтан курсъяс вылын Яренскын. Тайӧ кадӧ сійӧ кутіс пырӧдчыны наукаӧ.

А.С. Сидоров кӧсйис восьтыны Коми муын вылысь – выль велӧдчанінъяс, научнӧй учреждениеяс.

1920 вося ӧшым тӧлысьын А.С. Сидоров котыртіс, кыдзи комиссияса член, Усть-Сысольскын ПИНО (Практический институт народного образования), 7–ӧд классӧдз велӧдчысьясӧс дасьтан институт. Семен Ӧльӧшыд институтын лои медводдза правлениеса председательӧн, лыддис этнография курс, веськӧдліс студентъяслӧн кружокӧн. 1921 воын сійӧ гӧтрасис Людмила Степановна Куратова вылӧ, коми литературалы подув пуктысь И.А. Куратовлӧн племянница вылӧ. Сентябрын А.С. Сидоров муніс научнӧй командировкаӧн Ленинградӧ (ӧні Санкт-Петербург), кӧні велӧдіс археология Археологическӧй институтса география факультетын. Во мысти сійӧ бара воис ПИНО–ӧ уджавны, и лоис ректорӧн. Но административнӧй удж сылы эз кажитчы. Сы вӧсна 1923 воӧ, ПИНО–ӧс педтехникумӧ вуджӧдӧм бӧрын, Семен Ӧльӧш бара лоӧ велӧдысьӧн.

1923 воын Визин сиктын олысь тестьыслӧн архивысь сійӧ аддзис И.А. Куратовлысь гижӧдъяс, и сійӧ жӧ воӧ «Парма ёль» журналын йӧзӧдіс поэтлысь кык неыджыд кывбур да поэт йылысь статья. Тайӧ вӧлі сӧветскӧй печатьын И.А. Куратов йылысь медводдза гижӧдӧн.

1926 вося рака тӧлысьын А.С. Сидоров бара мунӧ велӧдчыны Ленинградӧ. Кык воысь унджык сійӧ велӧдӧ археология да лингвистика Н.Я. Марр юрнуӧдӧм улын. Тайӧ вӧлі нималана кыв велӧдысь, археолог да этнограф. Сійӧ чуйдіс коми учёнӧйясӧс гижны вель уна удж археология кузя. Семен Ӧльӧш йӧзӧдіс ыджыд небӧг — «Знахарство, колдовство и порча у народов коми» (1928 во).

1929 воын А.С. Сидоров лои Ленинградса Герцен нима педагогика институтса доцентӧн. Сійӧ лыддис сэні велӧдчысь студентъяслы лекцияяс, коми этнография, археология, кыв йылысь, гижис ассьыс научнӧй уджъяс.

Велӧдчан небӧгъяс водзӧ дасьтӧ да лэдзӧ 1930–ӧд воясӧ. 1930–ӧд воын петӧ Семен Ӧльӧшлӧн шӧр школаяслы синтаксисысь учебник.

1934 вося кӧч тӧлысьын А.С. Сидоров вуджис овны Ленинградӧ. Сійӧ сэні куим во чӧжӧн вӧчис унатор: дасьтіс И.А. Куратовлысь кывбуръяс чукӧр, пыдіа пырӧдчис сэсся нин официальнӧй кывлӧн «яфетическӧй теорияӧ», кодӧс лӧсьӧдіс Н.Я. Марр.

1937 вося кӧч тӧлысь 21 лунӧ локтӧны и сы дорӧ, шобӧны патерасӧ, асьсӧ нуӧны. Лагерысь бӧрсӧ воис куим во мысти. Но учёнӧй эз ланьтӧдчы, эз лэдзчысь.

Уна во Семен Ӧльӧш сетіс и чужан коми кыв туялӧмлы. В.А. Молодцов, Илля Вась, А.С. Сидоров гӧгӧрвоӧдісны чужан кывйӧс кедзовтӧмлысь лёксӧ, лӧсьӧдісны графика, литературнӧй нормаяс. Семен Ӧльӧш чуксаліс пыртны сэтчӧ став сёрнисикасъяслысь озырлунсӧ, та вӧсна и пондіс найӧс велӧдны. 1924 воын сійӧ вӧлі Изьва да Печора вожъясын. А.С. Сидоров медводдзаяс лыдын кутіс лыддьыны педтехникумса студентъяслы лекцияяс комиӧн.

Пансис нин Айму вӧсна Ыджыд тыш. 1941 во помӧдз сійӧ уджаліс Новгород обласьтын топографическӧй экспедицияын техникӧн да совхозса рабочӧйӧн. Сӧмын 1942 воӧ Семен Ӧльӧш локтӧ Сыктывкарӧ да уджалӧ научнӧй сотрудникӧн Коми туялан институтын.

1944 воӧ А.С. Сидоров лоӧ СССР-са наукаяс Академиялӧн Коми базаын старшӧй научнӧй сотрудникӧн. Кык во мысти лои филология наукаясса кандидатӧн, во мысти – докторӧн.

1952 воын муніс Сыктывкарын кыв туялӧмысь конференция. Сы бӧрын, во мысти, А.С. Сидоров муніс командировкаӧ Мӧскуаӧ, библиотекаын да архивъясын уджавны. Рака тӧлысь заводитчигӧн сійӧ висьмис. 1953 вося рака тӧлысь 5-ӧд лунӧ Семен Ӧльӧш кувсис. Сійӧс дзебӧма Мӧскуаса Введенньӧ шойнаын.

А. С. Сидоров да марризм

Зэв сьӧкыд гӧгӧрвоны А.С. Сидоровлысь кыв велӧдан уджсӧ марристскӧй теориятӧг. Марризм выналігӧн коми муын чужан кывйӧс история боксянь зэв омӧля велӧдісны, эз чайтны збыльӧн финно-угорскӧй кывъяслысь история боксянь ӧткодьлунсӧ. Марристъяс серти, став кывйыс сӧвмис сӧмын скрещивайтчӧмӧн. Быттьӧкӧ важӧн вӧлі сӧмын 4 яфетическӧй племя – сал, бер, рош, йон, и тайӧ нимъяс сорласьӧмысь пӧ артмис став лексикалӧн озырлуныс. Тайӧ теорияыс вӧлі зэв примитивнӧйӧн да вульгарнӧйӧн. Мый жӧ кыскис медъёна Семен Ӧльӧшӧс тайӧ теорияас? Тыдалӧ, сійӧ, мый яфетическӧй теория топыда йитліс кывсӧ обществоын мунан вежсьӧмъяскӧд. Марризм чуксаліс уна сикас ичӧт войтыръяслысь кывъяс, и не видлавны найӧс дась меркаясӧн, мукӧд кывъяс велӧдӧмын артмӧм канонъяс отсӧгӧн. Вермас лоны, мый та вӧсна медъёна А.С. Сидоров и сулаліс яфетическӧй теория дор.

Кор сёрнитам А.С. Сидоров йылысь, кыдзи яфетолог йылысь, оз ков вунӧдны, мый сійӧ некор эз вӧв марризмлӧн теоретикӧн, а пыр вӧчис коми кыв кузя конкретнӧй удж. Сы вӧсна и ӧнӧдз тайӧ тайӧ уджъясыс зэв коланаӧсь, тӧдчанаӧсь. Коми синтаксис, кузя сійӧ гижис зэв ыджыд удж – кык тома «Синтаксис коми языка». Сійӧс абу йӧзӧдӧма. Та йылысь монографияыс петіс сійӧ кулӧм бӧрын нин. «коми литературный язык эпохи раннего феодализма» уджын коми лингвист велӧдіс XІV–XVІІ нэмъясса важ коми гижӧдъяс. Архивъясысь ачыс аддзис и некымын важ коми кывйӧн гижӧм памятник, пыртіс найӧс наукаӧ. Историческӧй лексикология юкӧнын Семен Ӧльӧш корсис архивъясысь и дешифруйтіс гижӧдъяслысь важ коми тӧлысь нимъяс. Но став тайӧ вӧчӧмторсьыс ӧнӧдз йӧзӧдӧма неыджыд юкӧн.

Небӧгъяс да уджъяс

1. Знахарство, колдовство и порча у народа коми. — М.—Л., 1928.
2. Проблема отдельного слова в языкознании по материалам коми языка. — Сыктывкар, 1932.
3. Коми грамматика. Синтаксис: Шӧр школаын 6-ӧд да 7-ӧд классъяслы велӧдчан отсӧг. — Сыктывкар, 1937. — 139 л.б.
4. Коми письменность эпохи раннего феодализма // Учёные записки ЛГУ. Серия восточных наук. Л., 1948. Вып. 2.
5. Порядок слов в коми предложении // Советское финно-угроведение. — Ижевск, 1949. — Т. 4. — С. 20-32.
6. Некоторые особенности синтаксического строя северного (ижемского) диалекта коми языка // Лингвистический сборник. — Сыктывкар, 1952. — Вып. 2. — С. 68—82.
7. Термины родства у коми // Лингвистический сборник. — Сыктывкар, 1952. — Вып. 2. — С. 62—68.
8. Порядок слов в предложении коми языка. — Сыктывкар, 1953.
9. Новые памятники древнекоми письменности // Вопросы финно-угорского языкознания. — М.—Л., 1962.
10. Древнекоми названия месяцев // Советское финно-угроведение. ІІ. — 1966. — № 2. — С. 123—129. (Соавтор — В.И. Лыткин
11. Избранные статьи по коми языку / Сост. Г.В. Федюнёва. — Сыктывкар: Коми кн. изд-во, 1992. — 160 с.

Ӧшмӧсъяс

1. Плесовский Ф.В. Ыджыд ученӧй A.C. Сидоров чужӧмсянь 80 во тыригкежлӧ // «Войвыв кодзув», 1972 — 9 №. — Л.б. 63—64.
2. Туркин А.И. Ыджыд мывкыда учёнӧй // «Войвыв кодзув», 1982 — 10 №. — Л.б. 52–54.
3. Федюнёва Г.В. A.C. Сидоров — лингвист // Лексикология и лексикография коми языка / Труды ИЯЛИ Коми НЦ УрО РАН. — Сыктывкар, 1988. — Вып. 41. С. 6-12.
4. Жеребцов И., Цыпанов Е. Ыджыд учёнӧйлӧн туй // «Войвыв кодзув», 1991 — 5 №. — Л.б. 67–72.
5. Федюнёва Г.В. Алексей Семенович Сидоров // Сидоров А.С. Избранные статьи по коми языку. — Сыктывкар, 1992. — С. 5—22.
6. Жданов Л. Велӧдысь да учёнӧй // «Войвыв кодзув», 1992 — 8 №. — Л.б. 72–74.
7. Туркин А.И. К столетию со дня рождения A.C. Сидорова // «Linguistica Uralica». — Tallinn, 1992. — № 4. — С. 294—298.
8. Жеребцов И.Л., Цыпанов Е.А. Алексей Семенович Сидоров / Серия «Люди науки»; Коми НЦ УрО РАН. — Сыктывкар, 1994. — Вып. 8.
9. Туркин А.И. Сидоров Алексей Семёнович // Коми язык. Энциклопедия / Отв. ред. Г.В. Федюнёва. — М.: Издательство ДиК, 1998. — С. 422—426.
10. Белых И. Пальысь петӧм учёнӧй // «Йӧлӧга», 2002, йирым тӧлысь 18–ӧд лун.
11. Лудыкова В.М. Коми гижӧд кыв история: учебнӧй пособие. — Сыктывкар: Изд–во Сыктывкарского ун–та, 2007. — Л.б. 52—59.
12. Белых И. Нималана землякӧс оз вунӧдны // «Коми му», 2008, ода-кора тӧлысь 24-ӧд лун.
13. Холопова Д.Г. Мыжтӧм мыж // «Коми му», 2008, йирым тӧлысь 8-ӧд лун.
14. Коми туялан шӧринса КЛИИ-са кыв юкӧд сайтын А.С. Сидоровлӧн олантуй