Коми му ХVІ нэмсянь ХІХ нэмӧдз

Коми му ХVІ нэмсянь ХІХ нэмӧдз — Коми йӧз историяын кадколаст, кор комияс олӧмаӧсь ыджыд тыш-косьтӧг да ньӧжйӧндзи кутӧмаӧсь сӧвмыны да паськавны Роч кан кипод улын.

Коми мулӧн вежсьӧм: важ оланінъяслӧн рочмӧм, выльлаӧ овмӧдчӧм

ХVІ нэмӧ коми йӧз некодкӧд эз нин тышкасьны, на вылӧ эз усьласьны шыӧн да шыпуртӧн яткасаяс да йӧгра. Лои позянлун сӧвмыны-овны лӧня, повтӧг. Но та вылӧ видзӧдтӧг, коми войтырлы тайӧ нэмыс коли бара на сьӧкыда. Медводз, комиясӧн овмӧдӧм муясӧ, сиктъясӧ-грездъясӧ пондісны помтӧг овмӧдчавны крестьяна Роч муысь, найӧ пышъялӧны вӧлі крепостнӧй нартитӧмысь, вӧлі корсьӧны выль муяс, ӧд уналаын гӧран муыс вӧлі этша нин. Тадзи ХVІ нэмӧ вочасӧн рочмӧмаӧсь комияслӧн важ овмӧдӧминъяс — улыс Эжва (Пырас — Котлассянь), улыс Луз, Пинега да Вашка, сёрӧнджык рочмӧма тшӧтш Вилядь вож. Рочьяс, дерт, овмӧдчалісны тшӧтш мукӧдлаӧ, Сыктыв, Емва, Эжва вожъясӧ, но сэнъясын, коми йӧз пӧвстын оліг, найӧ комисявлісны, ӧдйӧ вуджлісны коми кывйӧ.

ХVІ нэм мӧд джынйӧ серпасыс ӧдйӧ вежсьӧма: роч йӧзлӧн ыльӧбтӧмыс другмоз чинӧма. Ӧтувъя Роч канму пыртӧдіс ас улас Казаньса да Астраханьса ханствояс, а сэсся нӧшта Сибырса ханство, роч овмӧдчысьяслы тотараяс эз нин лоны повзьӧдчанторйӧн. Лӧньмӧдӧм муясӧ буретш ылькнитісны выль олысьяс, Коми му аслас гӧльджык муяснас эз нин кут кыскыны роч крестьянаӧс, налы воссисны выль туйяс. Та бӧрын тшӧтш комияс пондісны овмӧдчавны няня муяс корсьӧм могысь лунвывса муясӧ да Сибырӧ.

Ӧттшӧтш Коми му пондіс ӧдйӧ паськавны. Коми йӧз пондісны овмӧдавны тыртӧминъяс, шӧр нырвизьыс выль олысьяслӧн лои войвыв, асыв-войвыв да асыввыв. Коми войтыр медсясӧ овлісны сэки Емва да Эжва юяс бокын. Но сикт-грездъяс кыпалісны нӧшта Сыктыв, Луз да Вашка юяс пӧлӧн. Сійӧ кадӧ ёнджыкасӧ коми йӧз олісны ичӧтик грездъясын. Найӧ вӧдитісны видз-му, вӧралісны, чери кыйисны. Быд грезд кытшалісны паськыд муяс. ХVІ да ХVІІ нэмъясын унджык коми грездас вӧлӧма сӧмын некымын овмӧс. Сэсся овмӧс лыдыс пондіс вочасӧн содны. Ӧткымын грездын кыпӧдісны вичкояс. ХVІ–ХVІІ нэмъясын погостӧн (вичкодорса сиктӧн) шулісны коми йӧзлысь вичкоа да шойнаа оланін. Сэні жӧ вӧліны сёян-юанӧн вузасянінъяс, амбаръяс, корысьяслӧн оланінъяс. Погостсӧ кытшаліс некымын грезд. А сэсся, бӧрынджык нин, тайӧ погостъяссьыс быдмисны гырысьджык да йӧзаджык сикт-грездъяс.

Коми йӧз, медсясӧ видз-му вӧдитысьяс, бурджык гӧран муяс да видзьяс корсьӧм могысь, дона звер кыйӧм помысь кутісны овмӧдчавны Войвывлӧн ылі пельӧсъясӧ. Шуам, ХVІ нэмӧ коми войтыр ёна сетчисны асыв-войвылӧ, ӧд яранъяслӧн да йӧгралӧн муяс сідзжӧ веськалісны Мӧскуаса ӧксы борд улӧ. Кыптісны медводдза оланінъяс Печӧра ю пӧлӧн. Выльторйӧн сійӧ кадӧ лои коми йӧзлы слӧбӧда. Слӧбӧда ёнасӧ нинӧмӧн эз торъяв сэкся сикт-грездъясысь. Но татчӧс олысьясӧс кутшӧмкӧ кад кежлӧ мездылісны вот мынтӧмысь. Слӧбӧдасӧ кыпӧдлісны дзик выльлаӧ, татшӧм аслыспӧлӧс грездсӧ подулалысьяслы сарӧн сетлӧм грамота серти. Тадзи, буракӧ, Мӧскуаса веськӧдлысьяс зільлісны ышӧдны выль муясӧ мунысьясӧс, выль оланінъяс кыпӧдысьясӧс, Роч му паськӧдысьясӧс. 1542’ воын вӧлі лӧсьӧдӧма Изьваса да Удораын Глӧтӧвоса слӧбӧдаяс.

ХVІІ нэмӧ Коми муын олысьяс паськӧдчисны Эжва йывлань, чужисны Кӧрткерӧс, Нэмдін, Нёбдін. 1674’ воын кыптӧ медводдза оланін тшӧтш Печӧра йывланьын, ӧнія Мылдін сэки шусьылӧма Кузьминскӧй пӧчинок.

Кӧні овлӧмаӧсь комияс ХІV–ХVІІ нэмъясӧ

ХVІ нэм помын Коми муын олӧма 20–20,5 сюрс морт. ХVІІ нэм помын йӧз лыдыс содӧма 31 сюрсӧдз. Сэк ылӧсас вӧлӧма куимсё сайӧ грезд-сикт. На пӧвстын Айкатыла, Виз, Визин, Сыктывдін...

Айкатыла сикт. Сулалӧ сійӧ Эжва юлӧн шуйга вадорас. ХVІІ нэмын (1646’ во) тайӧ вӧлӧма Эжва ю вылын «Айкинскӧй грезд». Грездас сӧмын кык овмӧс. Ӧтнас олӧма Степан Федорович Исаков аслас пиянкӧд. Важ гижӧдъясын пасйӧма быдтасъяссӧ — Васькаӧс, Еремейкаӧс, Петрушкаӧс, Мишкаӧс, Макарӧс да Матюшкаӧс. Сэки, важ гижӧдъясас, вӧлӧм пасъялӧны сӧмын зонъясӧс. А нӧшта быдмӧмаӧсь нывъяс тшӧтш. Айкатыла грездын йӧзыс вочасӧн содӧма, кыпалӧмаӧсь выль керкаяс. Уна аймортӧс босьтлӧмаӧсь салдатавны. Мукӧд коми йӧз грездсьыс асьныс мунлӧмаӧсь, медсясӧ тшыг олӧм понда, кор няньыс кынмавлӧма муяс вылын. Ӧти важ гижӧдын тӧдчӧдӧма: «Нянь эз во, эз во сы понда, мый... моз тӧлысь (август) заводитчигӧн кыкысь ёна кынмавліс». Медсясӧ вӧлі паськалӧмаӧсь Исаков, Турьев, Попов овъяс. 1873’ воын грездас артавсьӧ вӧлӧм 51 овмӧс, 316 олысь, вӧлӧма нӧшта вӧлӧсьтӧн веськӧдланін, часовня, пошта, велӧдчанін.

Грездса олысьяс вӧдитлӧмаӧсь видз-му овмӧс, быдтылӧмаӧсь картупель, капуста, сёркни, ид, рудзӧг, шабді, пыш. Видзӧмаӧсь скӧт — мӧсъяс, вӧвъяс, ыжъяс. Вӧралісны, чери кыйисны. Айкатыла лои сиктӧн ХХ нэмын нин, кызьӧд воясӧ.

Виз (рочӧн Княжпогост). ХVІІ нэм пуксигӧн (1608’ воӧ) Визын сулавлӧма кык пу вичко. «А вичкоясас ӧбразъяс да небӧгъяс, сисьяс да жыннянъяс»... Погост пытшкас — шойна, орччӧн — вичкоса уджалысьяслӧн олан керкаяс. Бокынджык сулалісны ичӧтик грездъяс. Быд грездын ӧти-кык-куим овмӧс. Ӧкмысӧдз овлӧма весиг. Медсясӧ паськалӧмаӧсь вӧлі татшӧм овъяс: Манов, Мартюшев, Люосев, Габов да мукӧд. Погостсӧ да грездъяссӧ кытшаліс му-видз. Татчӧс олысьяс быдтісны ид да рудзӧг. Пуктылісны град йӧрӧ капуста. Гӧран муыс вӧлі этша, сы вӧсна грездъясын олысь коми войтыр вӧралісны да чери кыйисны. Ӧткымынӧн, медся востерыс, ветлісны сьӧм шедӧдӧм могысь Сереговӧ, татчӧс сов пуан заводӧ, весиг воӧдчывлісны Сибырӧдз. Ӧд Виз сулаліс буретш Сибырӧ мунан туй вылын да вузасьысьяслы вӧлі зэв кивыв. ХVІІ нэм шӧрын Визысь лои вӧлӧсьт шӧрин. А ХVІІІ нэм мӧд джынйын погост ӧтлаасис-йитчис матысса грездъяскӧд, тадзи чужис Коми муын Виз сикт. «Вологодские губернские ведомости» газет (1853’ во) гижӧ сійӧ кад йывсьыс, татчӧс олысьяс да налӧн оласног йылысь тадзи: «Керкаяс кыпӧдігӧн-лэптігӧн некод эз видзӧд налӧн мичлун вылӧ. Кыдзи мӧвпыштас месайыс, сідзи и стрӧитчӧ. Вонас уна пыдди кык тӧлысь кымын сӧмын овлӧны гортаныс княжпогостсаяс; лӧддза-номъя тӧлысьын чери кыйӧны, сора тӧлысьын — турун ытшкӧны-заптӧны, моз тӧлысьӧ вундан кад пуксьӧ. Арнас коми войтыр пӧтка кыйӧны, тӧвнас — ур да кӧр... Емва ю сетӧ налы уна гӧрд чери, ком, сиг да сир. Татчӧс вӧр-ваыс звер-пӧткаӧн озыр. Тшӧкыда паныдасьлӧны дона куа вӧрпаяс — руч, сан, сьӧдбӧж, тулан да мукӧд, дерт, ошъяс, кӧръяс, йӧраяс да уръяс серти гежӧдджыка».

Визин — ӧні Сыктыв районса шӧрин, юрсикт. 1586’ вося важ кабалаын гижӧма — «Визинга погост». Сэні вӧлӧма кык пу вичко да тайӧ вичкоас уджалысьяслӧн куим овмӧс. Погостыскӧд орччӧн сулалӧмны грездъяс. Тайӧ грездъясас вӧлӧма 65 овмӧс, нёльыс на пӧвстысь тыртӧм. Коми войтыр сійӧ кадас вӧдитісны му-видз, скӧт видзисны, вӧралісны, кыйисны чери. Медсясӧ паныдасьлӧмаӧсь Тебеньков, Попов, Беляев овъяс. На пӧвстысь унаӧн мунлӧмны Ятка да Кама вожъясӧ, Сибырӧ. Кутшӧмкӧ кад мысти унджык грездыс ӧтлаасьӧма погостыскӧд. Бӧрынджык погостысь лоӧма ыджыд сикт. ХVІІІ нэмӧ роч академик И. И. Лепёхин воліс Коми муӧ. Сійӧ со кыдзи гижӧ тайӧ сикт йывсьыс: «Визин сикт зыряналӧн медся ыджыд сикт, кодӧс ми аддзылім. Сэні артавсьӧ 201 овмӧс да кык грезд... вичкояс; олысьыс, гижалӧм серти, 641 морт». Сиктыс сэсся водзӧ кутіс сӧвмыны-паськавны, ӧні сійӧ Сыктыв районса шӧрин.

1780’ воын Комиын вӧлӧма зэв тӧдчанатор. Усть-Сысола погостысь лои кар, Усть-Сысольск нима (комиӧн век Сыктывдін). Кар, дерт, ёна торъяліс сикт-грездысь. Сэні кыптісны изйысь тэчӧм медводдза керкаяс, сійӧ вочасӧн лои культура шӧрин, карас вӧлісны Коми муӧн веськӧдланінъяс.

ХVІІІ нэм помын, ХІХ нэм пуксигӧн вӧвлӧм погостъяс, грездъяс, слӧбӧдаяс подув вылын чужисны-сӧвмисны сиктъяс. Сикт, дерт, торъялӧ вӧлі карысь, вочасӧн сикт лои коми йӧзлӧн шӧр оланінӧн, кӧні найӧ ёнджыкасӧ вӧдитісны видз-му овмӧс. Быд сиктын вӧлі вичко, школа, сиктӧн веськӧдланін. Юрсиктсӧ тшӧкыда кутісны шуны Вичкодорӧн. Сиктъясӧн лоины Изьва, Глотово. Тайӧ жӧ кадӧ йӧз овмӧдчалӧны Коми му войвылӧ, Печӧра да Изьва юяс пӧлӧн, топыда вужъясьӧны сэтчӧ. Кыптӧны выль грездъяс. Изьватас комияс лӧсьӧдісны Сизяб (Ыб) да Мокчой сиктъяс. Вылыс Печӧра бокын чужӧны Пидздін, Саваяг да мукӧд грездъяс.

Печӧра ю бокӧ, сарлӧн власьтысь пышйӧм бӧрын, овмӧдчӧны роч йӧз, Сус Кристослы ас ногыс эскысьяс, сідз шусяна торйӧдчӧмаяс (раскольникъяс), важ ног пернапас чӧвтысьяс. ХІХ нэм шӧрын нин Коми му вӧлі бура тӧдмалӧма, йӧз овмӧдчалісны медся ылі пельӧсъясӧ. Но сэк жӧ Печӧра ю бокын, сылӧн вожъясын, Уса да Колва юяс пӧлӧн вӧліны на тыртӧм муяс.

Ӧти кывйӧн кӧ, выль сикт-грездъяс ХІХ нэмын ӧдйӧ быдмисны-паськалісны. ХІХ нэм шӧрын сэтшӧмыс вӧлӧма нин 600. На пӧвстысь унджыкыс сулаліс ыджыд юяс да налӧн вожъяс пӧлӧн. Водзын кӧ коми йӧз керкаяссӧ кыпӧдалісны сідз-тадз, водзӧ некутшӧм видзӧдтӧг, мичлун артышттӧг, ХVІІІ–ХІХ нэмъясын тайӧ серпасыс тӧдчымӧн вежсьӧ. Керкаяс лэптӧны визьӧн-визьӧн нин, юяс либӧ туйяс пӧлӧн. Содӧ тшӧтш йӧз лыд. ХІХ нэм шӧрын Коми муын овлӧма нин 83 сюрс морт, на пӧвстысь 75 сюрсыс комияс, 8 сюрсыс — роч йӧз. Комиӧ воӧм рочьяс медсясӧ овлісны Емдінын, Лоймаын, Сереговса сов пуан заводын, Сыктыв вылын, Кажымса кӧрт сывдан заводъясын.

Коми войтыр уна помка вӧсна тшӧтш мунавліс мукӧд муясӧ. Шуам, ХVІІІ нэмсянь йӧзыс кутісны овмӧдчавны Алтайӧ, сэні коми войтыр тшӧтш вӧдитіс видз-му овмӧс. Нӧшта уджалісны кӧрт сывдан заводъясын. ХІХ нэм шӧрсянь изьватас кутісны овмӧдчавны Из сайӧ, Об да Ляпин юяс бокӧ. Медводдза коми йӧз воӧмаӧсь сэтчӧ 1842’ воын. Кутшӧмкӧ кад мысти чужис Саранпауль нима ыджыд сикт. Йӧгра (манси) кыв вылын тайӧ — «зыряналӧн грезд». 

Коми йӧз — Сибыр восьтысьяс

История туялігӧн векджык гижлӧны вӧлі, мый комияс вӧлӧмны пӧ роч дружинаясӧс да Ермаклысь урмасӧ Сибырӧ нуӧдысьясӧн, бӧрыннас сэсся пӧ тшӧтш унаӧн овмӧдчавлӧмаӧсь Комиысь Сибыр пасьтала. Збыльвылассӧ коми йӧз паськӧдчылӧмны сэтчӧ рочьяс дорысь ёна важӧнджык на, Роч канму дорӧ Сибыр йиттӧдз некымын сё воӧн водзджык, ХІІ нэмсянь нин. Коми да йӧгра (манси да ханты) уна нэм чӧж овлісны орччӧн, эз сӧмын корсюрӧ тышкасьлывлыны, но тшӧкыдджыка овлісны бурӧн-ладӧн, волысисны ӧта-мӧд костын да зэв ёна вежласисны, вузасисны. ХІІ–ХІV нэмъясӧ Европа войвылын климатыс ёнакодь кӧдздӧдӧма, няньсӧ зэв тшӧкыда кынтавлӧма. Ӧттшӧтш няня муяс коми йӧзлы эз кут тырмыны, да вӧралӧмлӧн (дона куяслӧн) тӧдчанлуныс зэв ёна содӧма. Важ комияс та вӧсна ёнджыка пондісны вӧравны, кыйны тулан, низь, ур, сьӧдбӧж, куяссӧ вузалісны Волгавывса Булгарияӧ, Рочӧ, весиг Суомиӧ, водзӧ Европаӧ. Коми муын вӧръяс ӧдйӧ гӧльмисны вӧрпаӧн, вочасӧн писькӧс коми вӧралысьяс да вузасьысьяс вуджисны Из да паськӧдчисны паськыд ота Сибырӧ, Об юӧдз да сы сайӧ, шӧр да войвыв Сибырӧ.

Йӧгра йӧзкӧд волысигъясӧн озырмис комилӧн оласногыс, содісны тӧдӧмлунъяс, бара коми йӧз нуисны да вуджӧдісны йӧгра пӧвстӧ европаса культура. Манси кывйӧ комиысь вуджӧма 350 гӧгӧр торъякыв, комияссянь найӧ тӧдмалӧмны нянь йылысь, лузан йылысь, кола «тшупӧм керка» йылысь; сэтчӧ пырӧмаӧсь мис «мӧс», пос «пас», шайт, ярмак «ермӧг» (шӧлк) кывъяс.

Сибырӧ ветлысьяс пиысь унаӧн сэтчӧ кольччывлісны, унаӧн тӧвйывлісны. Вӧрӧгъясысь водзсасьӧм могысь, прӧмыс да сёян-юан видзӧм, узьлӧм-олӧм могысь комияс кыпӧдлісны каръяс, ёнмӧдӧм стенъяса изкаръяс. Летописьясӧ кольӧма кык коми кар ним — Уркар да Войкар. Дерт, татшӧм карыс вӧлі унджык, ӧд улыс Об вылын ӧні на эм уна коми инним — Изкар, Сускар,Шурышкар. Таысь кындзи, комияс нимтӧмны ас ногӧныс юяс (Лӧзва, Сосьва, Язьва), Урал гӧраясысь медджуджыдъясыслӧн бара коми нимъяс — Сьӧлӧм Из, Сюра Из, Перна Из, Сабля Из, Тӧлпоз Из, Ыджыд Парма да мукӧдъяс. Ӧти кывйӧн, коми йӧз эз вӧвны Из сайӧ ветлысь-мунысьяс, найӧ ХІІ нэмсянь нин овмӧдлісны Рытыв Сибыр. Тайӧ Емваысь, Лузаысь 1000 верстысь ылынджык.

ХІV нэм помӧ Из сайӧ овмӧдчӧма-пышйӧма уна коми язычник, Памалӧн ордпуыс. Найӧ эз кӧсйыны мырдӧн вежны енъяссӧ, вуджны кристиана эскӧмӧ. ХVІІ нэмӧдз коми йӧз вочасӧн овмӧдчавлісны Из сайӧ, ӧткӧн, котыръясӧн да урмаясӧн. Кодсюрӧ дона куясӧн воліс бӧр, кодсюрӧ кольччыліс, мукӧд пуктіс юрсӧ лёк йӧгра шыысь либӧ ньӧвйысь, кодсюрӧ вочасӧн вуджліс манси да хант кывйӧ. Татшӧм ногӧн, Ермакысь ёна водзджык комияс тӧдмавлісны Сибырлысь отъяссӧ, ва туйяс да уна пӧлӧс войтырӧс, налысь ӧбичасӧ да оласногсӧ.

Коми йӧзлӧн Сибырӧ выль ыджыд овмӧдчӧм-вуджӧм лоас сэсся ХІХ нэм помлань, сэки сэні чужасны нин дзонь коми сиктъяс улыс Об дорын (Мыжы, Казым, Сойва, Саранпауль, Березово, Няксимволь) да шӧр и лунвыв Сибырын (Ивановка, Каменка, Старо-Александровка).

Вӧралысьяс да чери кыйысьяс

Коми йӧзлӧн олӧм-вылӧмын ыджыд тӧдчанлун пыр босьтлісны вӧралӧм да чери кыйӧм. Нинӧм шензьӧданаыс тані абу. Коми му пасьтала сулаліс тшем вӧр, югъялісны шонді водзын юяс да тыяс. Пармаын олісны кыньяс, низьяс, сьӧдбӧжъяс, ручьяс, уръяс, кӧчьяс, ошъяс да мукӧд вӧрпа (звер). Вӧравлісны медсясӧ арнас, йирым-вӧльгым тӧлысьясӧ. Сійӧ кадӧ кыйлісны пӧтка, ёнджыкасӧ матысса вӧръясысь. Тӧвнас вуджлісны пыді пармаӧ, кыйлісны дона куа зверӧс. Коми йӧз, вӧралысьяс, лӧсьӧдавлісны кыйсян-вӧралан котыръяс. Тайӧ котыръясыс вель ылӧ мунлісны сикт-грездъясысь.

Котырас, рочӧн кӧ, артеляс, вӧлі морт 5–7. Медся нималана да сяма кыйсьысьӧс пуктылісны котырнас веськӧдлысьӧ. Вӧралысьяслӧн юралысь индывліс, кытчӧ колӧ мунны кыйсьӧм могысь, кӧні шойччыны, кӧні корсьны вӧрпаӧс. Котырысь сійӧ ӧтнас нинӧм аскӧдыс эз ну, муніс кокниа, сьӧкыд ноптӧг, норт (вӧралан дадь) ас бӧрсяыс эз кыскы. Кыйдӧссӧ вӧралысьяс юклісны шӧрипельӧ, но котырӧн юралысьлы вичмӧдлісны унджык. Тӧвнас ылі вӧръясын узьлӧм могысь вӧчлісны чом, сійӧс сюмӧдӧн вевттьылісны. Сюмӧдсӧ вӧралысьяс пыр новлӧдлісны аскӧдныс, тубрасын. Сідзи жӧ, кыдзи пуля-порок да сёян-юан. Чомсӧ вӧчлісны тадзи. Лымсӧ весавлісны ставнас, дзик муӧдзыс. Сэсся кын муас тэчлісны-вольсавлісны пашкыр коз пу вожъяс. Чомйӧ пыранінас, ывла вылын, пестылісны бипур. Сійӧ ломавліс войбыд. Тадзикӧн бипурыс шонтыліс чомсӧ да сэні узьмӧдчӧм вӧралысьясӧс.

Вӧралан кӧлуй

Мӧд ног коми йӧз кыйсьывлісны арнас. Медсясӧ чӧс туй кузя. Чӧс туйыс вӧлі быд семьялӧн ас, торъя. Вӧравлісны сы кузя уна дас во. Батьсянь чӧс туйыс вуджліс пиыслы, писяньыс — пиыслӧн пиыслы да с.в. Чӧс туй пӧлӧныс коми вӧралысь пуктавліс звер-пӧткалы быдсяма кыянтор. Тарлы, дозмӧрлы, сьӧлалы. Чӧс туй пӧлӧныс жӧ шойччӧм да кыйдӧс видзӧм могысь кыпӧдлісны вӧр керкаяс, тшамъяяс либӧ турышъяс (амбаръяс сяма), вӧліны тшӧтш пывсянъяс. Вӧралысь петавліс чӧс туй вылӧ ӧтнас, гежӧда пиыскӧд либӧ вокыскӧд. Вӧр керкаыс чӧс туй вылас паныдасьліс некымын. Векджык вӧралысьлы ковмис ёна ветлыны пармаӧд. Лунтырӧн сылӧн вуджан туйыс шусьыліс чомкост вуджӧм. Сідзкӧ, мортыс мунліс ӧти вӧр керкасянь мӧдӧдз некымын дас верст. Кыйсьылісны сэки чӧс туй пӧлӧн ёнджыкасӧ лэчкӧн, но вӧчавлісны пӧткалы тшӧтш быдсяма виччысьтӧмторсӧ. Кӧрт капкан паныдасьліс зэв гежӧда. А пищаль босьтлісны сӧмын дона куа зверӧс кыйӧм могысь. Арнас кыйсьыны коми морт мӧдӧдчыліс ю кузя, ас вӧчӧм кокньыдик пипу пыжӧн. Тӧвнас лызьӧн кайліс вӧрӧ. Нопсӧ, пуля-порок да сёян-юан кыскыліс ас бӧрсяыс векньыдик даддьын. Корсюрӧ даддьӧ домавліс понъясӧс — отсӧг вӧсна. Сэки вӧралысьяс сюся видзӧдісны асланыс понъяс бӧрся, рӧдмӧдісны медся буръяссӧ. Весиг вӧлі кыйсян понъяслӧн торъя сикас — зырянскӧй лайка.

Кыйсян лызьыс комияслӧн, мукӧд войвыв олысьяслӧн моз, вӧлӧма кык пӧлӧс. Ӧтиыс паськыд пу лызь, лямпа. Мӧдыс — сэтшӧм кымын жӧ, сӧмын эжӧма звер кокысь кульӧм куӧн, кысӧн. Вӧравліс коми морт лызь вылын ӧти беддьӧн. Сыӧн вӧралысь йӧткасьӧ вӧлі пармаын собаліг-ветліг, пекля либӧ лэч пукталігӧн лымсӧ весаліс. Та вӧсна ӧти бедь помыс сылӧн вӧлі ёсь, мӧдыс — ичӧтик зыр сяма. Вӧралӧм кындзи комияс ёна кыйисны чери. Чериыс татчӧс юясын да тыясын вӧлӧма уна. Коми муӧ волӧм академик И.И. Лепёхин гижліс, сиг... пӧ ёна шедӧ Сыктыв юысь. Эм уна налим, ком, ёкыш, сир, гыч, ёді, кельчи, сын, мык, пескыш... Мукӧд юясын чериыс вӧлі эз этшаджык. Черисӧ кыйлісны ӧткӧн, семьяясӧн, артельӧн. Посниджык юясын да висъясын вӧдитчӧны вӧлі гымгаӧн. Сэтчӧ чериыс кокниа пырліс, петнысӧ сӧмын эз вермыв. Сэк жӧ дыр кад чӧж кольліс ловъя, сы вӧсна мый гымгасӧ ваӧ вӧйтлісны. Гырысьджык юяс да тыяс вылын ботайтчылісны, кыйсьывлісны кулӧмӧн, ботанъясӧн, тывйӧн. Ботансӧ вӧйтлывлісны кутшӧмкӧ кад кежлӧ, тывсӧ кыскывлісны ю либӧ ты кузя. Таысь кындзи, чери кыйлывлісны вугырӧн да азьласӧн. Азьласнас вӧдитчывлісны арнас, пемыд войясӧ. Пыж нырас, кӧртысь вӧчӧм подув вылын, ӧзтывлісны ичӧтик бипур. Сійӧ югзьӧдліс васӧ пыж гӧгӧр, кыйсьысь бура вӧлі аддзӧ узьысь чериӧс да сатшкывлӧ сійӧс азьласӧн.

Чери кыян тывъяссӧ да ботан-кулӧмъяссӧ коми йӧз кылісны асьныс, посни синмаӧс да гырысь синмаӧс. Кузь да дженьыдик тывъяс, ботан-кулӧмаяс. Ичӧтик ботанӧн ю вылӧ коми морт петавліс ӧтнас, ыджыд тывйӧн кыйсьывлісны артельӧн.

Емва ю вылын артельӧн кыйсьысьяс юклывлісны черисӧ со кыдзи. Быд морт вылӧ торйӧдлісны ю бокын торъя чери чукӧр. Зільлісны, медым найӧ ӧткодьӧсь вӧліны. Но эз пыр тадзи артмыв: ӧд чериыс шедлі уна пӧлӧс, гырысь да посни. Та вӧсна ковмывліс пудъясьны. Пудъясьӧм могысь бӧрйывлісны кык мортӧс. Ӧтиыс сувтліс чери чукӧръяслы мышкӧн, мӧдыс юасьліс сылысь, кодлы вичмӧдны индӧм чери чукӧрсӧ. Тадзи юклігад некод нин эз дузъяв ӧта-мӧд вылас. Быд кыйсьысьлы вичмыліс ёртӧн индӧм чери чукӧрыс. Торъя ыджыд тӧдчанлун сетлісны коми йӧз дона чери, шуам, чими кыйӧмлы. Чери да звер-пӧтка яйсӧ сёйлісны, лишаланасӧ — вузавлісны. Торйӧн нин дона чери, вӧрпа куяс. Нулісны Югдін да мукӧд каръясӧ, коми войтырлысь кыйдӧссӧ сэні окотапырысь ньӧбавлісны купечьяс. Чимисӧ, важ йӧзлӧн висьталӧм серти, нулісны весиг мукӧд муясӧ, суйӧр сайӧ.

Комиӧ вужъясьӧм роч йӧз велӧдчисны комияслысь на ног жӧ вӧравны да кыйны чери: тывъясисны, ботайтчисны, пукталісны пӧткалы лэчьяс да с.в.

ХVІІІ нэмӧ да медся нин ХІХ нэмӧ вӧралӧмлӧн да чери кыйӧмлӧн тӧдчанлуныс коми йӧз пӧвстын вочасӧн чинӧ. ХІХ нэмын коми йӧз пӧвстын ёнджыкасӧ сӧвмӧ видз-му овмӧс. Татшӧмторйыс лои сы вӧсна, мый звер-пӧтка лыдыс вӧръясын тӧдчымӧн чинӧ, сэсся ёна содӧ сикт-грездъяс гӧгӧр видз-му. Сӧмын Коми мулӧн войвылын вӧралӧм да чери кыйӧм кольӧ комияслӧн олӧмын медся тӧдчана уджӧн.

Коми йӧзлӧн удж-ноксьӧм

Видз-му овмӧс. Коми му лунвылын йӧзыс медсясӧ быдтылісны-вӧдитлісны нянь сетан быдтасъяс: шобді, ид, рудзӧг, зӧр, шабді, пыш. Водзын кӧ быд пуктан му вӧчӧм-лӧсьӧдӧм могысь сотлісны вӧр, лӧсьӧдавлісны тылаяс, ӧні ӧдйӧ паськалӧны-содӧны гӧран муяс. Пырӧ сідз шусяна трёхпольеӧн му вӧдитанног, код серти кӧдзлісны ӧти вонас сю, мӧднас ид, коймӧднас коськӧмтлісны. Асланыс град йӧрын коми йӧз быдтылісны сёркни, кушман, капуста, гӧрд вуж. Тшӧкыда кынтавліс, мунліс шер либӧ дыр, кузя зэрліс. Та вӧсна бур урожай босьтлісны гежӧда. Войвылынджык, Печӧра да Мозын вожын, му вӧдитӧмсӧ ёна падмӧдліс кӧдзыд поводдя. Сэні ёнджыкасӧ кӧдзлісны-быдтылісны ид да рудзӧг, медсясӧ скӧт видзлісны. Та могысь позянлуныс татчӧс олысьяслӧн вӧлі: видзьясыс войвыв юяс да тыяс бокын тырмис, турун чукӧрмыліс уна. Видзлісны сэки войвылын мӧсъясӧс, вӧвъясӧс, ыжъясӧс да кӧзаясӧс.

Коми йӧз — му вӧдитан вылын культураа войтыр, му-видз вӧдитны да скӧт видзны пӧль-пӧчьясным велавлӧмаӧсь ёна важӧн нин, финн-перым кадколастӧ на, иранскӧй войтыръяссянь. Войвылӧ овмӧдчӧммысьт коми йӧз эз эновтны важ оласногсӧ, няньысь кындзи быдтывлісны уна град выв пуктас — кузь тӧв тӧвъян сёянтор. Няньысь вӧчлісны тшӧтш сур — гажъяс дырйи бур юантор. Колӧ шуны, важысянь коми йӧз эз юлывлыны чорыд винаяс, юлісны сӧмын коддзӧдтӧм сур либӧ тагъя сур, неуна градусатор. Став чорыд вина ним, кыдзи тшӧтш табак кыв, пырӧма миян сёрниӧ сёрӧнджык рочысь либӧ роч кыв пыр: вина, водка, самӧкур (аскур).

Му вӧдитан культура пыдіа вужъясьӧма коми йӧзкостса поэзияӧ, шуам, тувсов кадӧ, гӧрны петігӧн, Сыктыв вожын сьывлывлісны тадзи:

Петім кӧ, петім гӧрнысӧ, Гӧрам кӧ, гӧрам пу гӧрӧн. Гӧрам кӧ, гӧрам вӧрӧна вӧлӧн, Кӧдзам кӧ, кӧдзам веськыд кырымӧн. Агсалам кӧ, агсалам пу агасӧн. Быдтам кӧ, быдтам шобді няньсӧ. Вундам кӧ, вундам эзысь чарлаӧн. Сусланитам, сусланитам сусланӧ. Тэчам кӧ, тэчам сёрӧмӧ. Шӧтам кӧ, шӧтам рынышӧ, Лэдзам кӧ, лэдзам гумна вылӧ...

Нянь, няня пӧтӧса олӧм коми йӧзлы век вӧлі ыджыд кӧсйӧмтор, тшыглы кулӧмысь мездантор. Эз ӧд сідз-тадз шулывлыны йӧзыс: няньӧн-солӧн овны «озыра овны, судзсянаа», нянь моз ловзьыны, нянь сёян мудерлуныд вӧлӧма на, нянь-сов рӧдня «ылысса рӧдвуж», нянь-сов величайтны «паччӧр вылӧ водлыны, шойччыштны сэні».

ХVІІ–ХVІІІ нэмъясӧ комияс водзӧ овмӧдчалісны войвылӧ да асыв-войвылӧ, петісны тундраӧ. Вӧр-ваыс да поводдяыс сэні ёна зумышджык да кӧдзыдджык. Коми муын войвывса олысьяс, изьватас комияс, вочасӧн босьтчисны-кутчысисны кӧр видзны. Тайӧ выль уджсӧ найӧ кутісны вӧчны ХVІІ нэм шӧрсянь, кӧръяссӧ видзны велӧдчисны яранъяслысь, кодъяс олісны Печӧра ю вожын, тундраын. Изьватас ӧдйӧ велалісны тайӧ уджӧ. Сьӧлӧм выланыс воӧма яранъяслӧн чум, кӧр видзысьяслӧн нэмӧвӧйся оланін. Сійӧс позьӧ вӧлі кокниа чукӧртны-разьны, нуны тундра быд пельӧсӧ. Чумсӧ вӧчлісны кузь потшъясысь, тэчлісны куим пельӧсаӧс, вевттьылісны кӧр куясӧн. Чум пытшкас позис бипур пестыны, дасьтыны сёян-юан. Чумсӧ разьӧм бӧрас новлӧдлӧм могысь вӧлі лӧсьӧдӧма торъя додь. Яранъяслӧн кӧлуйысь изьватас ёна кутісны новлыны малича да пими. Таысь кындзи велалісны яран моз жӧ заптыны да видзны кӧр яй да чери.

Коми йӧз, изьватас пуктісны тшӧтш ассьыныс пай кӧр видзан овмӧс сӧвмӧдӧмӧ. Шуам, найӧ стӧча индісны кӧр начкан кад — арся лунъяс, тундраса пемӧсъяслысь кусӧ кор позис бура песны. Кӧр куясысь изьватас босьтчисны вӧчны няр. Найӧ мӧдісны дӧзьӧритны кӧръясӧс лун да вой. Тайӧ кадсяньыс кӧр яй, куяс да мукӧдтор паськыда вузалӧны вӧлі ярмангаяс вылын. Коми кыв вочасӧн паськалӧ ылі тундраын, весиг яран да йӧгра пӧвстӧ. Коми йӧзлӧн удж-олӧм. Коми муын сӧвмӧ уна пӧлӧс ремеслӧ, татчӧс олысьяс кынӧмпӧт перйӧм могысь ёна прӧмышляйтӧны. Коми войтырлы колӧ вӧлі унатор кужны вӧчны: керка тшупны-лэптыны, кӧмкот да кӧлуй вурны. Оз сӧмын аслыс, нӧшта вузӧс вылӧ, сьӧм перйӧм могысь. Коми йӧз пӧвстын вӧліны вурсьысьяс да сёйысь дозмук вӧчысьяс, пась дасьтысьяс да краситчысьяс, кӧмкот лӧсьӧдысьяс да тшупсьысьяс. Паныдасьлісны весиг енпӧв серпасалысьяс да зарни-эзысьысь донаторъяс вӧчалысьяс. Сереговса заводын зэв вылӧ донъявлісны дорччысьяслысь удж, найӧс весиг мӧдӧдлывлісны Мӧскуаӧ. Ёна коми йӧз тшупсьывлісны. Печӧра вылын ХVІІ нэмӧ сӧвмӧ тӧчила вӧчӧм. Эжва йывса войтыр сідзжӧ вӧчалісны бур тӧчилаяс. На киӧн вӧчӧмторъяссӧ нулісны вузавны Коми муысь бокӧ — Югдінӧ, Совдорӧ, Кама вылӧ, Волга дорӧ.

Коми му лунвылын вочасӧн босьтчӧны карабъяс вӧчны-стрӧитны. Медсясӧ Ношуль сиктын. Яренск уездын ва вывті ветлан ыджыд пыжъяссӧ, медсясӧ Сереговса сов нуӧм могысь, вӧчаліс Гам, Зӧвсьӧрт да мукӧд сикт-грездъясса коми войтыр. Койгортын, Визинын да Волсяын гырысь пу пыжъяссӧ вӧчлісны сы могысь, медым нуны Кардорӧ Кама вылысь пызь, шыдӧс да мукӧд сёян-юан. Вылыс Печӧраын карабъяс вӧчлісны тӧчилаяс нуӧм могысь, найӧс медсясӧ мӧдӧдлісны Сыктывдінкарӧ да Югдінӧ. Коми йӧз кыпӧдалісны-стрӧитісны ва вывті ветлысь ыджыд пыжъяс, позьӧ шуны, кималасӧн, некутшӧм гижтас (чертёж) эз вӧвлы. Дерт, пӧль-пӧчлысь тӧдӧмлунъяс юрас кутӧмӧн. Ыджыд пыжъяссӧ вӧчавлывлісны сӧмын черӧн. Тадзитӧ, дерт, мунліс та вылӧ уна вӧр. ХVІІІ нэмын петлісны сарлӧн индӧдъяс, сэні вӧлі чорыда шуӧма пилитавны вӧрсӧ пилаӧн, кыпӧдны карабъяссӧ пилитӧм пӧвъясысь. Индӧма вӧлі сідзжӧ, черӧн вӧчӧм ыджыд пыжъяс кутысьясӧс колӧ быть пӧ штрапуйтны. Коми муын вӧр пилитан делӧ писькӧдчис-вужъясис зэв сьӧкыда. Коми войтыр мӧвпалісны со кыдзи: пилатӧ ньӧбӧм вылӧ колӧ уна сьӧм, а черыд ас овмӧсад пыр эм. Карабъяссӧ ёна ньӧбавлісны миян суседъяс, Ятка муын олысьяс. Найӧ окотапырысь вузавлісны ас быдтӧм шобді мукӧдлаӧ, нулісны уна тӧвар Кардор пыр саридз сайӧ. Тайӧ кадӧ жӧ сӧвмӧ вӧр пӧрӧдӧм. Роч му буретш сэки лӧсьӧдіс ассьыс карабъяс, дасьтіс флот. А та могысь колӧ вӧлі уна да бур вӧр. Коми муын флотлы отсӧг сетӧм могысь торйӧдісны мича пожӧма ягъяс. Вӧрсӧ сэки пӧрӧдісны сӧмын канмулы. Торъя купечьяслы вӧрсӧ керавны оз вӧлі позь. Коми войтыр вӧр пӧрӧдны медасьлісны буретш канмулы. А тулыснас пуръясӧн кылӧдлісны дась керъяссӧ Кардорӧдз. Сӧмын 1890’ воын роч сар сетіс позянлун заптыны вӧрсӧ тшӧтш торъя йӧзлы, прӧмышленникъяслы.

Коми войтыр вывті озырасӧ некор эз овлыны. Медым чуктӧдны сьӧм, перйыны кынӧмпӧт, вердны челядьӧс, найӧ ветлісны мукӧд сикт-грездӧ, вӧчисны-бергӧдісны быдсяма удж. Сьӧм перйӧмыс вӧлі матысса да ыліса. Матыссаыс ас муын, ылісаыс — бокын, роч кар-сиктъясын. Комиын татчӧс войтыр медсясӧ сьӧм шедӧдліс сов пуан да кӧрт сывдан заводъясын, Ношуль сиктса ӧзынын. Медым мунны Коми муысь кынӧмпӧт перйыны, колӧ вӧлі босьтны сідз шусяна вося пашпорт либӧ кутшӧмкӧ кад кежлӧ торъя билет. Коми йӧз ылі муясын пач тэчисны, кыпӧдісны кирпич керкаяс, мукӧдтор вӧчисны, весиг скӧт пельшӧрӧн уджавлісны. Медсясӧ Мӧскуаын, Питерын, Кардорын, Сибырын. Эньловъяс быдтісны-лелькуйтісны озыр йӧзлысь ныв-пиянсӧ. Коми му войвылын сійӧ кадӧ ёна нуавлісны-ваявлісны сёян-юан да эмбур-кӧлуй доддя вӧлаяс. Изьватас новлісны вузӧссӧ быдсяма ярмангаяс вылӧ, сысянь сэсся Мӧскуаӧ, Питерӧ да Кардорӧ.

Вузасьӧм. Ӧта-мӧд костын вузасьӧмсӧ сӧвмӧдіс Коми му пыр мунысь кык вузасян туй. Ӧтиыс — Из вомӧн, мӧдыс — Луза да Летка юяс пыр, йитліс Ятка му Кардор бердса ӧзынкӧд. Тайӧ туйяс пӧлӧн кыпалісны-сӧвмисны сёян-юан, тӧварӧн, дона куясӧн вузасян шӧринъяс: Эжва увланьын Туглим, Емва вылын Туръя, Луза ю дорын Ношуль. Ёна ньӧбасисны-вузасисны тшӧтш Абъячойын да Изьваын. Коми йӧз пӧвстын сійӧ кадас вузасьӧм отсӧгӧн озырмӧны торъя йӧз. Медсясӧ нималӧны Суханов купечьяс. Найӧ ньӧбалӧны коми вӧралысьяслысь дона куяс да нуалӧны гырысь каръясӧ, Югдінӧ, Мӧскуаӧ, сэсся сэні вузавлӧны коми пармалысь озырлунсӧ. Сибырӧ, паськыда нималысь Ирбит карса ярманга вылӧ, коми купечьяс ваялӧны роч каръясысь ньӧбӧм ной, уна пӧлӧс дӧра, ермӧг (шӧвк), дона куяс, кужӧмӧн вузасьӧны сэні. Эжва увланьын олысь купечьяс С.И. Шаньгин да Г.Л. Осколков тшӧкыда ветлывлӧны Китайӧ, ваялӧны вузӧс вылӧ тшай, зарни чунькытшъяс, пелькытшъяс да с.в.

Комиӧ, татчӧс ярмангаяс вылӧ, дона куяс ньӧбӧм могысь тшӧкыда кежавлісны югдінса, совдорса, соликамскса, яткаса, кулӧмкарса (холмогорыса), кардорса да мӧскуаса купечьяс. Ӧти кывйӧн кӧ, ХVІІ нэмын кутіс тэчсьыны-артмыны ставрочмувывса рынок (вузасьӧм), ассьыс пай сэтчӧ пуктіс коми войтыр, купечьяс, кодъяс нуисны войвыв муысь дона куяс, тӧчилаяс, зудъяс да с.в. Печӧра юысь кыйӧм гӧрд чери (чими) веськавліс весиг Кардор пыр саридз сайӧ, мукӧд муясӧ. А комияс ньӧбалісны сёян-юан, кӧм-паськӧм, горт гӧгӧрын вӧдитчан эмбур да медсясӧ, дерт, нянь.

Мый йылысь висьталӧны йӧзлӧн овъяс

Овъяс вермӧны унатор висьтавны, уна гусятор восьтыны. Шуам, кытысь волісны уездса, вӧлӧсьтса, сиктса либӧ грездса медводдза олысьяс. Кӧні вӧвліны Коми муысь петӧм йӧз, кутшӧм уджъяс найӧ вӧчлісны, кутшӧм выль муяс восьтӧмӧ-лӧсьӧдӧмӧ пуктылісны пай. Весиг мортлӧн овыс вермӧ висьтавны-петкӧдлыны, кытысь сійӧ, Коми мулӧн кутшӧм пельӧсын чужлӧма-быдмылӧма. Коми муын овъяс пондӧмаӧсь артмавны ХVІ нэмӧ. Морт нимъяслы, вичьяслы да прӧзвищеяслы подувсӧ пуктіс ачыс кадыс, найӧ чужисны-сӧвмисны вочасӧн, выль муяс кыпӧдан-восьтан кадӧ. Важ гижӧдъясысь оз ёна тыдавны коми нимъяс. Но унатор йылысь висьталӧны тшӧтш коми овъяс.

Ракин ов артмӧма, тыдалӧ, рака кывйысь. Дозморов ов — дозмӧрысь. Важ коми овъяс ёнджыкасӧ артмылісны миян муын кристос эскӧм пырттӧдз. А кор Вежа Степан вайис Комиӧ выль эскӧм, серпасыс сэки тӧдчымӧн вежсис. Ва-коми нимъяссӧ дзескӧдны кутісны рочысь вайӧм-босьтӧм нимъяс. Но медсясӧ вичко нимъяс — Иван, Дмитрий да с.в. На пӧвстын паныдасьлӧмны вӧлі мукӧд нимъяс — Некрас, Ждан. Тайӧ кыссис ХVІІІ нэм заводитчытӧдз. Вичкоын сетӧм нимъяс канмуӧн индӧм-вынсьӧдӧм кабалаясын ӧткодя бергавлісны сідз шусяна мирскӧй либӧ йӧз костын ветлысь нимъяскӧд орччӧн. Сідз, 1620’ воӧ ӧти важ гижӧдын гижӧма-пасйӧма абу вичкоын сетӧм-индӧм нимъяс — Беляйко, Богдашко. 1701’ воын сарлӧн торъя индӧдын вӧлі шуӧма, мый оз позь казьтывны кабала-документъясын йӧзлысь вичкоын сеттӧм нимъяс. Водзӧ нин, медым кыдзкӧ торйӧдны ӧткодь нима йӧзӧс, ӧта-мӧдлы кутісны сетавны прӧзвищеяс либӧ вичьяс, сэсся нин чужӧмаӧсь морт овъяс.

Медся важ прӧзвищеяс Коми муын артмӧмаӧсь ХV нэм помын. Найӧс вӧлі сетӧмаӧсь ёнджыкасӧ морт донъялӧм да сідзжӧ йӧз оланін серти. Шуам, 1490’ вося грамотаын ас нимнас да прӧзвищенас казьтыштӧма Бӧръя Кок Игнаткаӧс (рочӧн кӧ, Игнатка Задняя нога), Важ Помаӧс да Кос Петырӧс. Сэкся летописьын пасйӧмаӧсь тшӧтш перымса сотникъясӧс — Емелька Лузьковӧс да Ефимий Эжвинӧс. Мортлӧн айнимъяс (вичьяс) паныдасьлӧны ХV нэм помсянь. Индӧма Кироска Устиновӧс, Сидорка Онкудиновӧс. Сэсся овъяссӧ кутісны сетавны семьяса быд мортлы, овыс вуджис ӧти чужанвужсянь мӧдӧ.

Коми йӧзлӧн овъясыс чужисны-артмисны уна ног. Ӧтияс воисны роч овъяссянь, шуам, Некрасов, Филиппов да с.в. Мӧдъяс петісны-артмисны иннимъясысь (Удоратин). Коймӧдъяс — войтыр нимъясысь (Пермяков). Нёльӧдъяс артмӧмаӧсь роч кывъясысь (Кузнецов, Попов). Витӧдъяс чужӧмны дзик коми кывъясысь — Кочев, Панев, Рочев. Дерт, роч йӧзлӧн Коми муӧ воӧм-пырӧдчӧм ёна тӧдчӧма татчӧс, коми овъяс да нимъяс вылӧ. Сэсся мӧдарӧ, Коми муысь бокын тшӧкыда паныдасьлӧны ва-коми овъяс. Сідз, Кардорса да Вӧлӧгда обласьтъясса, Сибырса сикт-каръясын олӧны Пуртовъяс (пурт), Куимовъяс (куим). Шуам, Сибырын эм весиг Ошкоков грезд (ош кок кывтэчасысь). Ӧні Коми муысь тшӧкыда кывлан Рочев, Латышев, Русанов овъяс. Тайӧ висьталӧ сы йылысь, мый важ кадӧ нин татчӧс олысьяс пӧвстын вӧлӧма уна пӧлӧс кывйӧн сёрнитысь войтыр. Луза ю бокын (ӧні Лузберд район) овлӧмаӧсь Горбуновъяс, Ефимовъяс, Макаровъяс да с.в.

ХVІІ да ХVІІІ нэмъясся гижӧдъясысь бура тыдалӧ: сэки нин Коми муса сикт-грездъясын паныдасьлӧны йӧзлӧн ӧнія, талунъя кодь овъяс.

ХVІІ нэмын коми йӧзлӧн олӧм-вылӧм (кӧм-паськӧм, сёян-юан, тасьті-пань)

Коми да роч йӧз костын волысьӧм вежис, дерт, бурланьӧ вужвойтырлысь олӧм-вылӧмсӧ. Озырджык комияс ас ӧшиньясас пукталісны миса (слюда). Тыдалӧ, сійӧ вӧлӧма дона да векджык мисанас тупкывлісны сӧмын ӧти ӧшинь. Керка кӧлуй медсясӧ вӧчалісны Коми муын, бокысьсӧ сэки вайлывлісны зэв гежӧда. Ас пуысь вӧліны улӧсъяс, пызанъяс да с.в. Сійӧ кадӧ йӧз ёна вӧдитчывлісны пуысь ас вӧчӧм сундукъясӧн. Вӧчалісны уна пӧлӧсӧс, ичӧтӧс, гырысьӧс, мичмӧдавлісны быд ногыс, тшӧкыда эжлывлісны кӧртӧн, пуктывлісны иганъяс. Сундукъясас видзлісны донаторъяс, сьӧм да кабалаяс.

Коми йӧзлӧн сёян кӧлуйыс вӧлі медсясӧ пуысь да сёйысь. Пуысь вӧчӧм тасьті-пань, мукӧдтор вайлывлісны Югдінысь да Ятка муысь. Сёян кӧлуй, дерт, паныдасьлӧ сійӧ кадас уна пӧлӧс. Быдсяма тасьті-пань, кӧшъяс да с.в. Коми йӧз окотапырысь ньӧбавлісны бокысь вайӧм паньяс. Кодсюрӧ вӧдитчӧны вӧлі эзысь да ыргӧн тасьті-паньӧн, чашка-самӧварӧн. Но татшӧм кӧлуйыс вӧлі вель дона, сійӧс вермисны ньӧбны сӧмын озыра олысь йӧз. Гежӧда, но Комиӧ вайӧны вӧлі кӧртысь вӧчӧм чугунъяс да мукӧдтор.

Коми йӧз паськӧмсӧ вурлісны ас кыӧм дӧраысь. Код-сюрӧ ньӧбавліс шабді дӧра да ермӧг (шӧвк). Дась паськӧм сійӧ кадӧ вузавлісны зэв гежӧда да этша. Шуам, дась вурӧм дӧрӧм-гач, мукӧдтор ньӧблісны Сереговса сов пуан заводысь чина йӧз, медым сетавны найӧс заводса уджалысьяслы.

Важ пывсян

Коми крестьяна ХVІІ нэмын медсясӧ новлісны кучик кӧмкот-кӧті, ботинки да сапӧг. Роч му пасьтала новлан нинкӧмсӧ миянын эз пасьтавлыны, Луза-Сыктыв вожын кындзи. Век жӧ йӧз корсисны ньӧбны вайӧм кӧмкот.

Коми йӧз окотапырысь новлӧны вӧлі чувкияс да кепысьяс. Кепысьяссӧ векджык босьтлісны бокысь воӧмаяслысь, чувкияссӧ — Сыктыв вож сиктъясса крестьяналысь. Татчӧс чувкияссӧ весиг нулісны вузавны орчча уездъясӧ.

Вайлывлісны Коми муӧ нӧшта аньяслы мичмӧдчанторъяс. Найӧ окотапырысь новлісны пелькытшъяс, сикӧтшъяс, чунькытшъяс. Гежӧдджыка вузавны вайлывлісны мукӧд мичмӧдчантор. Шуам, слӧн лыысь вӧчӧм сынанъяс.

Коми войтырлӧн сёян-юан медсясӧ вӧлі ас вӧчӧм, ас град йӧрын, ас гидын быдтӧм. Пызь да шыдӧс излісны идйысь да рудзӧгысь. Ёна вӧравлісны, юясысь да тыясысь кыйлісны чери. Видзлісны пода (скӧт). Но лунвывса да войвывса комияслӧн сёян-юаныс, дерт, кутшӧмакӧ торъявліс. Сідз, Яренск уездса вӧлӧсьтъясын да Луза бердса сикт-грездъясын ёнджыкасӧ сёйлісны нянь да пызьысь пӧжас. Тшӧтш кӧлач-преник. Радейтлісны пуӧм да солалӧм капуста, сёркни, анькытш. Ньӧблісны тшӧтш лук да чеснӧк. Яя сёян вылӧ лунвыв сиктъясын видзлісны мӧс-кукань, ыжъяс, порсьяс. Емва вожын сэки нин чипан видзлісны. Дерт жӧ, юлісны йӧв, пуктывлісны пызан вылӧ мукӧд йӧла сёян — вый, рысь, вылльӧв.

Унатор босьтлісны вӧр-ваысь, сійӧ ёна отсавліс коми йӧзлы. Вӧралігӧн кыйлісны дозмӧр-тар, уткаяс, сьӧлаяс, йӧраяс, кӧчьяс. Ёна вотчывлісны. Черитӧ солавлісны, косьтывлісны, сыысь юква пулісны.

Коми му лунвылын кӧ ёнджыкасӧ овлісны му вӧдитӧм да скӧт видзӧм помысь, то войвылын медсясӧ чери кыйлывлісны, сэсся вӧралісны, вотчисны.

Коми да роч йӧзлӧн сійӧ кадся му вӧдитан кӧлуй нинӧмӧн оз торъяв вӧлі ӧта-мӧдсьыс. Мусӧ гӧрлісны гӧрйӧн, пинёвтлісны пу агасӧн, ид либӧ рудзӧг му вундывлісны чарлаӧн, видзьяс — гӧрбуш косаӧн. Видз-му вӧдитан кӧлуйсӧ медсясӧ ковмывліс ньӧбавны. Найӧс вайлісны Югдінысь, Совдорысь, Ятка муысь да мукӧдлаысь. Медсясӧ сы понда, мый Комиын вӧчӧм видз-му вӧдитан кӧлуйыс эз тырмыв. ХVІІ нэм помланьӧ вузавны мӧдісны гырысь тывъяс, найӧс медсясӧ ньӧбавлісны Печӧра ю бокын олысь йӧз. ХVІІ нэмын коми вӧралысьяс ёнджыкасӧ петавлісны паськыд пармаӧ ньӧввужъясӧн, лэчьяс пуктавлісны. Озысь (свинеч) да порок йылысь сёрниыс эз вӧвлы. Сӧмын ӧткымын йӧзлӧн вӧліны пищальяс. Найӧ вочасӧн сэсся пырӧны жӧ коми вӧралысьлӧн кыйсян олӧмӧ.

Коми мулӧн юркар

Уездса юркарӧн лои Сыктывдін (рочӧн Усть-Сысольск, ӧнія нимыс Сыктывкар). Медводдзаысь Усть-Сысола погост йылысь пасйӧма 1586’ воын. Сійӧ кадӧ Сыктыв ю бокын сулалӧма вичко, сы гӧгӧр — некымын дас овмӧс. Коми йӧз медсясӧ вӧдитлӧмны видз-му овмӧс, кыйлӧмаӧсь чери да вӧралӧмны. Медсясӧ вӧлӧм паныдасьлӧ Вежев ов. Погостас пырисны тшӧтш посни грездъяс да пӧчинокъяс. Сыктывдін вочасӧн быдмис-паськаліс. Татчӧ локталісны Коми му уна пельӧсысь петӧм йӧз, вужъясисны тшӧтш роч муясысь воӧм войтыр. Эжва йывса да Печӧра юбокса муяс овмӧдӧм бӧрын коркӧя ичӧтик погост вочасӧн быдмӧ Коми мулӧн ыджыд шӧринӧдз. Сы пыр мунӧны Комиысь вузасьысьяс Кардорӧ, Вӧлӧгдаӧ, Югдінӧ, нуӧны кӧрта кӧлуй Нювчимса, Кажымса да Нючпасса заводъясысь, ветлӧны таті тшӧтш Ятка муысь купечьяс. Из сайӧ нуисны нянь, кӧрта кӧлуй, дӧра да уна мукӧдтор. Сибырысь вайисны дона куяс, найӧс сэсся вузавлісны Комиӧ волывлысь роч купечьяслы либӧ асьныс нулісны мукӧд каръясӧ.

1720’ воын йӧзӧс лыддьӧдлӧм серти кӧ артавны, Сыктывдін бура ыджыд сикт нин вӧлӧма — 80 керкаа, 834 олыся. Коми муӧ 1771’ воын волӧм И.И. Лепёхин гижліс, коми йӧзыс пӧ тайӧ сиктсӧ ёна пыдди пуктӧны. Лепёхин тӧдчӧдліс сэки: Сыктывдін — коми йӧзлӧн нималана сикт. 1780’ вося тӧвшӧр 25’ лунӧ (кадсӧ важ ног лыддьӧмӧн кӧ), выль ногӧн кӧ урасьӧм 5’ лунӧ ІІ Екатерина сарань аслас индӧдӧн кыпӧдіс Сыктывдінтӧ кар тшупӧдӧдз. Сыктывдінлы кар ним сетӧмсӧ паськыда пасйисны кӧч тӧлысь 10’ лунӧ купеч Суханов керкаын, волісны весиг Вӧлӧгдасянь чина йӧз. Трӧича вичкоын мунӧма служба. Сэсся вӧлӧма тайӧ лоӧмторйыслы сиӧм пажын.

Сійӧ кадас, 1917’ воӧдз на, Роч канувса быд карлӧн вӧлӧма аслас вужпас (герб). Лои сійӧ тшӧтш Сыктывдінлӧн. Пасыс вӧлӧма кык юкӧнысь. Вылыс юкӧнас вӧлі серпасалӧма Вӧлӧгдалысь герб — сэки Сыктывдін вӧлі пырӧ Вӧлӧгда борд улӧ, сэтчӧс губерняӧ — гӧрд му весьтын, кымӧр пытшкын, тыдаліс морт ки, сійӧ кутіс креста зарни сяр да эзысь шыпурт. Паслӧн улі юкӧнас вӧлі серпасалӧма кельыдлӧз му вылын гуын куйлысь ошкӧс. Висьталӧма-тӧдчӧдӧма вӧлі, мыйла ош лоӧма карлӧн медшӧр пасӧн. Тайӧ пемӧсыс пӧ кар гӧгӧрын зэв уна. Со тадзи Роч муын чужис нӧшта ӧти кар. Сёрӧнджык йӧз пӧвстын сійӧс кутісны шуны-нимтыны Коми мулӧн юркарӧн.

Сыктывдінын сійӧ кадӧ олысьыс эз на уна вӧв. Шуам, 1784’ воӧ овлӧма сӧмын 1727 морт. Карӧ овны воалісны медсясӧ Сыктыв юдорса сикт-грездъясысь. Тадзи Сыктывдінын лоины Лыткин, Нечаев, Мальцев да мукӧд овъяс. Сыктывдін карса войтырлӧн олӧм-вылӧмыс сиктсаясысь нинӧмӧн эз торъяв. Кар торъяліс сӧмын сыӧн, мый сійӧ чужис да сӧвмис кыдзи коми йӧзлӧн важ оланін. Карса олысьяс юксьӧны вӧлі кык пельӧ — ӧтияс вӧліны мещана (тайӧ ас киӧн кӧрта кӧлуй, мукӧдтор вӧчысьяс, кӧм-паськӧм вурысьяс да с.в.). Мӧдъяс — купечьяс. Найӧ этшаджыкӧн вӧлӧмаӧсь. Ӧд медым лоны купечӧн, колӧ вӧлі чӧжны озырлун 500 шайт дон. Карын медсясӧ оліс мещана. А видз-му вӧдитысьяс вӧліны медся гӧльӧсь. Коркӧ сэсся карса олысьяс пӧвстын лоины дворяна. Найӧ ёнджыкасӧ вӧліны воӧм йӧз, рочьяс.

Карса олӧм-вылӧмӧн веськӧдліс дума. Сійӧс бӧрйылісны куим воӧн ӧтчыд. Думаӧн веськӧдлӧ вӧлі карса губернатор. Сэні вӧліны тшӧтш карса юралысь (сідз шусяна голова) да кык отсасьысь, гласнӧйяс. Карса юралысьӧ векджык бӧрйывлісны купечьясӧс. Дума бергӧдліс-вӧчис уна пӧлӧс удж: веськӧдліс карса овмӧсӧн, видлаліс, кытчӧ да мый вылӧ веськӧдны сьӧм, уна-ӧ вот перйыны йӧзлысь да с.в. Чукӧртӧм сьӧмысь унджыкыс муніс полиция видзӧм да карса учреждениеяс кутӧм вылӧ. Зэв этша сьӧм вичмыліс, медым бурмӧдны-лӧсьӧдны карса уличаяс, велӧдны челядьӧс. Ёрд йылысь кӧ висьтавны, колӧ пасйыштны, мый судитчан шӧр учреждениеыс карын вӧлӧма карса магистрат. Питеркарын лӧсьӧдісны-дасьтісны Сыктывдін стрӧитӧм-кыпӧдӧм вылӧ торъя уджтас. Сы серти вӧлі индӧма лӧсьӧдны 12 улич. Налы сетавлӧмаӧсь вичкоын вежа йӧзлысь нимъяс, пыдди пуктана йӧзлысь овъяс, иннимъяс да с.в. Тадзи карын чужӧмаӧсь Южно-Загороднӧй, Пӧкрӧвскӧй, Набережнӧй, Трӧицкӧй, Георгиевскӧй да мукӧд уличьяс. Кыптісны ӧти да кык судтаа пу керкаяс. Кирпичысь тэчӧм-лэптӧм керкаяс пӧвстысь медводдзаяс лыдын кыптіс купеч Сухановлӧн коромина. Ӧні тайӧ керкаыс эм на. А карсӧ мичмӧдлӧма Трӧицкӧй вичко, сулавлӧма сійӧ Сыктыв ю бокын.

Медсясӧ, дерт, сійӧ кадӧ карса олысьяс вӧдитісны видз-му. Вочасӧн сыктывдінкарсаяс мӧдісны кутчысьны мукӧдторйӧ, сьӧм перйӧм могысь кодкӧ вурсис, кодкӧ кучик песіс, кодкӧ майтӧг вӧчис-пуис, мавтчис да с.в.

Челядьӧс да том йӧзӧс карса юралысьяс зілисны кыскыны велӧдчӧмӧ, сетны налы тӧдӧмлунъяс. Тадзи 1822’ воын воссис вичкоувса ичӧт школа, 1840’ воын зонъяслы уездса велӧдчанін, 1858’ воын нывъяслы мӧд разряда велӧдчанін. Тӧдчана лоӧмторйӧн кар олӧмын лоис 1837’ воын медводдза небӧгаин (библиотека) восьтӧм.

Коми муын заводъяс

Коми му важысянь нимавліс эз сӧмын озыр вӧрӧн, дона куясӧн, чӧскыд чериӧн. Войвывса му дзебӧ вӧлі ас пытшкас нӧшта мукӧд озырлунъяс: из шом, биару, мусир, кӧртшом. Бӧръяыс ёна коліс чугун сывдан заводъясӧ. Найӧ кыптісны Роч му пасьтала. Югдінысь купечьяслы сар сетіс жӧ позянлун лэптыны кӧрт да чугун сывдан заводъяс. Тадзи 1755’–1757’ воясӧ Сыктыв йылын быдмисны Кажымса да Нючпасса заводъяс. Нючпасса заводысь Кажымӧ нуӧны вӧлі чугун, сэсся сыысь сывдӧны-вӧчӧны кӧрта кӧлуй. Сёрӧнджык, 1756’–1761’ воясӧ, кыптӧ нӧшта ӧти завод — Сыктыв ю бокын жӧ, Нювчимын. Заводъясын вӧчлісны медсясӧ кӧрт да чугун. Бӧрынджык кутісны вӧчавны пушкаяслы снарядъяс, сюра кӧртъяс, карабъяслы кӧрта кӧлуй. Ставсӧ тайӧс вӧчисны медсясӧ Нювчимын.

Унджыкыс сэні вӧлі кипом удж. Уна пӧсь лои кисьтны татчӧс уджалысьяслы. Комиын кыптӧм-лэптӧм заводъясын зілисны Яткаысь да Югдінысь воӧм бур киподтуя йӧз. Найӧ коркӧ вӧвлӧмаӧсь крепостнӧй крестьяна, сэсся велалӧмны заводын уджавны — сывдыны кӧрт да чугун, дорччыны да с.в. Уджалысьяс овлісны завод бердын кыпӧдӧм керкаясын. Мукӧд уджъяссӧ вӧчисны-бергӧдісны татчӧс войтыр. Найӧ перйисны кӧртшом, сотісны пу шом, заптісны пес, ваявлісны сійӧс завод дорӧдз.

Век жӧ кӧрт да чугун сывдан заводъяс уна сьӧм эз вайлыны. Наӧн веськӧдлысьясӧс тшӧкыда вежлалісны. Сьӧкыд кипом удж тӧдчис татчӧс войтырлӧн дзоньвидзалун вылӧ. Сэсся мынтылісны этша сьӧм. Буретш та вӧсна да мукӧд помка понда ХІХ нэм шӧрын кымын кӧрт да чугун сывдан заводъяс век этшаджык вӧлі вӧчӧны-лэдзӧны кӧрта кӧлуй. Заводса кантора син улас кутӧ вӧлі татчӧс уджалысьяслысь став олӧм-вылӧмсӧ. Вӧлі весиг аслас полиция. Мыжмӧм йӧзӧс чорыда мыждывлісны, нӧйтлісны орсӧн (плетьӧн), ньӧръявлісны, сетлісны салдатавны.

Комиын кӧрт сывдан делӧ чужӧм-паськалӧм бур пас колис йӧз олӧмӧ. Сикт-грездса войтырлӧн лои позянлун ветлывлыны заводъясӧ содтӧд сьӧм чуктӧдӧм могысь, уджавны сэні, ас кадӧ вот мынтыны. Тӧрытъя видз-му вӧдитысьяс, коми йӧз, лоины бур киподтуя йӧзӧн.

Сереговса сов пуан завод

Коми му пыр вӧлі солӧн озыр. ХVІ нэм помын Емва вылын, Сереговын, лоины медводдза сов пуанінъяс. Котыртісны-лӧсьӧдісны найӧс Строганов купечьяс. Ачыс Гым Иван сар налы воча муніс, сетіс позянлун сӧвмӧдны сов пуан делӧ.

Кадысь кадӧ сов пуанінъясӧн веськӧдлысьяс вежласьлісны. Строгановъяс бӧрын лоины сереговса крестьяна, Опаринъяс. Сэсся сов пуанінъяссӧ ньӧбис Галичысь воӧм вузасьысь Данилӧ Григорьевич Панкратьев. Сійӧ буретш лӧсьӧдіс-кыпӧдіс Сереговын сов пуан завод. Вӧлӧгдаысь ньӧбисны став коланасӧ, медым завод лючки-бура уджаліс: кӧрт, кыз гезъяс, ведраяс, зыръяс да мукӧдтор. Пессӧ заптісны Емва бокысь. Кыпӧдісны-стрӧитісны тшӧтш гырысь баржа-пыжъяс, медым дась совсӧ нуны бокӧ да вузавны.

Совсӧ перйӧны вӧлӧм сійӧ кадӧ со кыдзи. Сола васӧ трубаяс пыр перйывлісны му веркӧсӧ, сэсся сійӧс пактӧдлісны ыджыд-паськыд кӧрт листъяс вылын, та бӧрын косьтісны пу кудъясын. Заводын уджалӧм могысь колӧны вӧлі бур киподтуя, кужысь йӧз. Панкратьев найӧс корис Галичысь, Совдорысь, Тотьмаысь. Уджыс кутіс артмыны. Бӧрынджык сов перйыны да сійӧс пактӧдны велалісны тшӧтш коми войтыр, сэтчӧс олысьяс.

Крестьяна медасьлісны заводын уджавны кутшӧмкӧ кад кежлӧ. Таысь сарлӧн 1700’ вося индӧд серти куим вӧлӧсьтса крестьянаӧс вӧлі гижӧдӧма Панкратьевлӧн заводӧ. Купеч накӧд вермис вӧчны мый кӧсйис. ХVІІІ нэм помын сы заводын уджалӧма 200 сайӧ морт.

Ва туйӧд совсӧ кылӧдлісны Вӧлӧгдаӧ. Быд во тайӧ карас нулісны сов тыра 5–7 баржа. Кык баржа сов вузавлісны Туглимын, сулаліс сійӧ Эжва бокын.

Крестьяналӧн кыпӧдчылӧмъяс

Комиын олысь видз-му вӧдитысьяс (крестьяна) мынтывлісны канмулы вот. Сьӧм вот босьтлісны быд айловлысь, кымын арӧс кӧть сылы эз вӧв. Оброк вот крестьяна мынтылісны муысь. ХІХ нэм шӧрын канму лӧсьӧдіс выль вот — вӧрӧн вӧдитчӧмысь. Нӧшта перйисны-пычкисны крестьяналысь уна мукӧд вот: пошта туй кутӧм да лӧсьӧдӧм вылӧ, ю вуджанінъяс да посъяс кутӧм могысь. Эз этша сьӧм ковмывлы видзны сідз шусяна мирскӧй чукӧртӧмъяс вылӧ. Бара вотсӧ перйисны медсясӧ крестьяналысь. Тайӧ сьӧм вылас кутлісны пӧжар сарайяс, ньӧбавлісны вӧлӧсьтса да сиктса веськӧдлысьяслы кабала, перӧ-ручка да с.в. Тшӧкыда тайӧ веськӧдлысьясыс гусявлісны чукӧртӧм сьӧмсӧ, ӧд некод эз артавлы, уна-ӧ сійӧ чӧжсьӧ вӧлі сиктын либӧ вӧлӧсьтын.

Збыль, крестьяна пельпом вылӧ уси уна сьӧкыд ноп. Налы быдтор коліс вӧчны: видзны курыд зелляӧн вузасян лавкаяс, кусӧдчыны, сотчис-ыпъяліс кӧ парма, кыпӧдны вичкояс да мӧдӧдны ас пӧвстсьыныс армияӧ зонъясӧс, нуны-вайны ас вӧвъясӧн сӧвтас, дзоньтавны туйяс. Тадзитӧ топӧдіг-дзескӧдігад крестьяна, дерт, ёна ропкылісны, пинялісны чина йӧзӧс, купечьясӧс, вичкоын служитысьясӧс. Норасьлісны быдлаӧ, гижлісны шыӧдчӧмъяс, элясисны. Сы вылӧ, мый олӧны зэв сьӧкыда, оз тырмы му-видз, мый найӧс топӧдӧны-ӧтдортӧны чина войтыр.

Коми крестьяна пӧвстын нимавліс Шежам сиктысь петлӧм морт, Балин Дмитрий Иванович (овлӧма 1796’–1865’ воясӧ). Сійӧ вӧлӧма грамотаа морт, уджавлӧма писарӧн. Аддзӧма, кутшӧм сьӧкыда овсьӧ крестьяналы, налӧн норасьӧмъяс вылӧ ӧд некод оз вӧлі вочавидз. Балин бура тӧдіс оланпасъяс, пыр отсавліс йӧзлы гижны норасьӧмъяс, мӧдӧдавны найӧс, дорйыны асьнысӧ. Таысь, дерт, морттӧ топӧдісны жӧ. Сійӧс дасысь мыждылісны крестьяналы отсасьӧмысь. Чина йӧз быд ногыс дзескӧдлісны Балинӧс, эз лэдзны сылы отсасьны му вӧдитысьяслы. Но повтӧм мортыд муніс ас туйӧдыс, водзӧ гижаліс норасьӧмъяс, сылы ковмис весиг ассьыс гижанногсӧ вежны. Заводъясын да прӧмыселъяс вылын уджалысь крестьяна сідзжӧ тышкасисны бурджык олӧм вӧсна. 1814’ вося тулысын зыксисны ношульса крестьяна. Найӧ корисны, медым унджык мынтысисны Кардорӧдз ва туй кузя сӧвтас нуӧм-вайӧмысь. Корӧмъяссӧ налысь ковмис збыльмӧдны.

Крестьяна тышкасисны тшӧтш му вӧсна. Найӧ ас кӧсйӧм сертиныс ытшкалісны канмулысь видзьяс, лӧсьӧдалісны аслыныс выль гӧран муяс. Тадзи вӧчисны унджык коми сиктын да грездын. Медся гырысь да тӧдчана кыпӧдчылӧмъясыс вӧлӧмаӧсь Кулӧмдін да Изьва вӧлӧсьтъясын. Изьватас крестьяна зыксисны сар власьткӧд бура дыр — 1833’ восянь 1838’ воӧдз. Веныс кыптӧма сыысь, мый сарлӧн чина йӧз шуӧмаӧсь кыпӧдны-вӧчны Пинега-Мозын туй. Изьва вӧлӧсьтсянь тайӧ туйӧдзыс вӧлі уна сё верст. Но крестьяналы шуисны-индісны: туй кыпӧдӧм могысь колӧ вичмӧдны йӧзӧс да вӧвъяс. Изьватас шогӧ усины — ӧд сы ылнаӧдз мунӧм-локтӧмыс дзикӧдз кисьтас эськӧ йӧзлысь овмӧсъяссӧ. Найӧ эз кутны пӧртны олӧмӧ сар чиновникъяслысь тшӧктӧмсӧ. Мӧдарӧ на, кутісны быдлаӧ элясьны, весиг сарлы гижисны та йылысь. Мӧдӧдісны ассьыныс йӧзӧс Изьвасянь Питеркарӧдз, медым мездысьны туй стрӧитӧмсьыс. Но ставыс весьшӧрӧ. Некод изьватасӧс эз кыв. 1838’ воын Изьваӧ сарлӧн чиновникъяс мӧдӧдісны кывзысьтӧм коми войтырӧс чирыштӧм могысь тышка вын. Салдатъясысь муртса водзджык Изьваӧ воӧма І Микулай сарлӧн чиновник П.И. Крузенштерн. Сійӧ ачыс сёрнитіс коми войтыркӧд, тӧдмаліс, кутшӧм помка вӧсна кыптіс зыкыс. И сувтӧма крестьяна дор. Найӧс лои мездӧма ылі туй стрӧитӧмысь.

Кулӧмдін вӧлӧсьтса олысьяс 1836’–1841’ воясӧ 24-ысь норасьлӧмаӧсь быдсяма чиновникъяслы, тшӧтш сарлы, асланыс лёк олӧм-вылӧм кузя. Гижлісны, мый уна вот лоӧ мынтыны, найӧс мый дзескӧдӧны-ӧтдортӧны сиктъясса да вӧлӧсьтса веськӧдлысьяс, чукӧртӧны оланпасӧн индытӧм сьӧм да с.в. Но воча кыв некодсянь эз волы. Крестьяна ёна дӧзмисны. 1842’ воӧ найӧ эз кывзыны сар чиновникъяслысь индӧдъяссӧ. Кулӧмдінса бунт, кыдзи крестьяналысь дӧзмылӧмсӧ сёрӧнджык нимтісны, дӧзмӧдӧма весиг І Микулай сарӧс. Эжва йылӧ, Кулӧмдінӧ, воисны салдатъяс, быдса отрад. Сарлы паныд сулалысьясӧс чорыда нӧйтісны ньӧръясӧн. Зыксӧ кыпӧдысь-пестысьясӧс, Гаврил да Родион Поповъясӧс, мӧдӧдісны овны чужан мусьыс бокӧ, ылі Сибырӧ.

Кулӧмдінын крестьяналӧн кыпӧдчӧмыс лои тӧдса Коми му пасьтала. Та йылысь унаӧн дыр кад чӧж легендаяс висьтавлісны. Историяын тайӧ тӧдчана лоӧмтор йылысь 1928’ воын Нёбдінса Виттор (Виктор Савин) гижліс «Кулӧмдінса бунт» драма, сэні вӧлі висьталӧма коми йӧзлӧн вежӧрсялӧм йылысь, увтыртысьяслы паныд тыш панӧм йылысь. Ельӧсь, Габӧ, Даръя да мукӧдъяс мунӧны Кулӧмдінса «гӧлӧва» Ӧнись Гриш, жандармъяслы паныд. Драмаын петкӧдлӧма тшӧтш историяын збыльысь вӧвлӧм нималана коми мортӧс — Дмитрий Балинӧс. Челядь, лыддьӧй Нёбдінса Витторлысь драмасӧ, унатор содтӧд тӧдмалад. Сиктса олысьяслӧн кыпӧдчылӧмъяс вӧліны тшӧтш коми мулӧн мукӧд пельӧсын. Крестьяналӧн сар власьтлы паныд сувтӧмыс висьталӧ сы йылысь, мый коми йӧз некор абу вӧлӧмаӧсь рам кукань кодьӧсь, кужлӧмны дорйыны асьнысӧ, пыр тышкасьлӧмаӧсь бурджык олӧм-вылӧм вӧсна. Тайӧ тыш дырйиыс петкӧдчисны водзмӧстчысь йӧз, сиктса войтыр найӧс пыдди пуктісны, налы эскисны. Крестьяналӧн кыпӧдчылӧмъясыс шымыртісны эз сӧмын сикт-грездъяс, но быдса вӧлӧсьтъяс. Тышыс мунӧма ёнджыкасӧ сиктса йӧзлысь олӧмсӧ бурмӧдӧм вӧсна.

Ӧшмӧсъяс

• Бондаренко О.Е., Хорунжая Т.М., Цыпанов Е.А. Коми нэм. Чужан мулӧн да войтырлӧн история важ кадсянь ӧнія лунъясӧдз : шӧр школалы велӧдчан отсӧг. Сыктывкар: Коми небӧг лэдзанін, 2000. 272 л.б