Америка

Америка - квайт му юкöнъясысь öти. Америка куйлö рытыввыв шарджынйын. Тайö му юкöнсö артмöдöны кык мувеж - Войвыв Америка да Лунвыв Америка. Сiйöн мукöддырйи нимсö шуöны уна лыдын да сёрнитöны Америкаяс йылысь. Европаын сiйöс нимтöны тшöтш Выль муясöн (Выль му югыдöн).

Мувывтор – 42,8 млн. км².

Олысьыс – 900 млн. морт.

Ыджда, куйланiн да рудöб

Ыджда сертиыс Америка сетчö сöмын Азиялы. Барров нöрыс войвывсянь Горн нöрыс лунвылöдз сiйö кыссьö 15 сюрс км кузьта.

Америка куйлö медся тöдчана кык океан костын. Мукöд материкъяссянь сiйö ылын либö весигтö зэв ылын, но та пыдди Америкасянь мунöны сэтчö веськыд туйяс восьса океанъясöд. Сiдзсö, öти нырднас Америка матöдз воö Азия дiнö, но сiйö местаас олö этша йöз.

Америка тэчöма кык материкысь, кодъяс вель ёна торъялöны асланыс ывлавыв серти. Рудöбыс Америкалöн абу быдлатi öтсяма. Лöнь океан вадорыс сылöн омöля торъявлöма, сэнi эм сöмын кык ыджыдджык кöдж – Калифорния да Аляска, кодлы нюжалöмöн лоöны Алеут дiяс – да сöмын öти ыджыдджык куръя, векньыд да кузь – Калифорнияса. Лöнь океан пöлöн америкаса вадоръяс уналатi джуджыдöсь, кыртаöсь, бухтатöмöсь.

Сöмын 47-öд параллельсянь 60-öд параллельöдз Войвыв Америкалöн вадоръясыс вундассьöмаöсь фьордъясöн, да матiгöгöрас эмöсь дiяс да шхеръяс, Скандi кöджын моз жö. Öти татшöм фьордын сулалö порт Ванкувер. Та коддьöм фьордъяс, дiяс да шхеръяс ми аддзам Лунвыв Америкаын, 42-öд параллельсянь лунвывланьын.

Магеллан вис, кодi торйöдö материкысь Биа Му дi, сiдзжö тэчöма некымын фьордысь. Сiйö сэтшöм чукльöсь, мый Магелланыслы öдва сюрис сэтысь петан туй. Кузьтаыс сылöн 500 км.

Атлантувса вадорыс Лунвыв Америкалöн омöля торъявлöма; сэнi эм сöмын кык ыджыд бухта, кыкнаныс ю вомъясын – Ла-Плата да Амазонка ю вомясын.

Атлантувса вадор Шöрвыв да Войвыв Америкалöн зэв ёна торъявлöма. Сэнi эм ыджыд дi чукöр – архипелаг, шусьö Вест-Индiöн. Сэтчö пырöны Ыджыд Антила дiяс (Куба, Ямайка, Гаити, Пуэрто-Рико), Ичöт Антила дiяс да Багама дiяс.

Тайö архипелагыс Флоридакöд тшöтш торйöдö океанысь америкаса Мушöр саридз, кытчö пырöны Мексика куръя да Караиб саридз. Татысь ю сяма визулöн петö Флорида вискöд Гольфстрим; пасьтаыс сылöн танi 50 км гöгöр, визув öдыс – часöн 10 км гöгöр.

Асыввыв вадорыс Войвыв Америкалöн ёна торъявлöма 35-öд параллельсянь 50-öд параллельöдз, кöнi уна куръяяс да бухтаяс да кöнi сулалöны портъяс – Нью-Йорк, Филадельфия да мукöд. Медыджыдыс тайö куръяяссьыс – Вежа Лаврö, кодi рытыввывсянь пожъялö Ньюфаундленд дiöс.

Войвыв вадор Америкаыслöн ёна торъявлöма. Сэнi пыдöдз материкас пырö Хадсöн куръя; океанкöд сiйö öтлаасьö Хадсöн вискöн. Найö кытшалöны Лабрадор кöдж.

Войвылын Америкаöс гöгöртö зэв ыджыд архипелаг, шусьö сiйö Канадасаöн, а сiдзжö Полюсдорсаöн, сэнi уна гырысь дiяс, на пытшкысь Баффин Му Суматраысь ыджыдджык. Дэвис вис да Баффин куръя торйöдöны тайö архипелагсö му вылын медся ыджыд дiысь – Гренландiысь.

Канадаса архипелаг дiяс костса висъяс дыр кежлö тупкысьлöны йиöн, а мукöдыс на пытшкысь, Атлантувса океанысь Йиа Вой саридз петан туйяс, пöшти пыр тырöмаöсь йиöн.

Полюсдорса архипелагсянь рытыввывланьын Йиа саридз вывтi Америка вадоръясын судноясöн позьö ветлыны сöмын дженьыдик кадö да и сiйö не быд во. Беринг вис воджын дорысь дырджык кадсö сiдзжö тырöма йиöн, но гожöмын сэтi ветлöны суднояс.

Колö шуны, саридзьяс оз сэтшöма пырны Америка материкö, кыдзи Европаын. Войвыв Америкаын и Лунвыв Америкаын эмöсь местаяс 1500 км сайын дай ылынджык океансянь. Но ас шöр юкöнас Америка ёна векнялö: Панама вуджанiнлöн пасьтаыс сöмын 60 км, и сы пыр нуöдöма Панама канал.

Америка восьтöм да туялöм

Америкаöс европасаяс кыкысь восьтылiсны. Медводз сiйöс восьтiсны Х-öд нэмын саридзуйысь норманнъяс, кодъяс овлiсны Скандi кöдж вылын. Выль муяс корсьöм могысь найö неöтчыд уявлiсны ылi туйö да сiдзи восьтiсны (аддзисны) Гренландi, а сэсся и асыввыв вадорсö Войвыв Америкалысь, кодöс найö шуисны «Винатусь муöн». Но тайö восьтöмсö норманнъяс эз лыддьыны кутшöмкö ыджыд коланаторйöн да регыд сы йылысь асьныс вунöдiсны.

Мöдысь Америкаöс восьтöма XV нэм помын италияса Коломбо. Сiйö, сэк кадся мукöд морякъяс моз жö, кöсйöма корсьны саридзвыв туй Индiö. Тайö колö вöлi паськалысь вузасян капиталлы. Коломбо пырис Эспаняса сарлы кесъялöмö да мöдöдчис 1492-öд вося август воддза лунъясö Атлантувса океан вывтi рытыввылö; сiйö воас жö йирым тöлысь помын Коломбо сувтöма Багама дiяс пытшкысь öти дi дорö. Сы бöрын восьтiс нöшта Куба да Гаити, сэсся бöр воис Эспаняö, вайис бур юöр: саридзвыв туй Индiö сюри (Коломбо мöвп сьöртi восьтöм дiясыс сулалöны Индi бердын, а Куба дiöс сiйö чайтiс Ниппонöн).

Бöрынджык сiйö вöчис нöшта куим саридзвыв ветлöм, восьтiс уна выль дiяс, а сiдзжö и асьсö Америка материксö, но сiйö пыр чайтлiс, восьтöм муясыс пö Асыв-Лунвыв Азияынöсь. Татшöм мöвпöн Коломбо и кулi, а европасаяс дыр шулiсны сылысь восьтöм муяссö Индiöн, бöрынджык – Вест-Индiöн (Рытыввыв Индiöн).

Сöмын ветлысь-мунысьяслöн унаысь уявлöм бöрын европасаяс гöгöрвоасны: Коломбо тай восьтöма выль му юкöн. «Америка» нимсö сылы сетöма вöлi öти ветлысь-мунысь ним серти – Америго Веспуччи серти, кодi вöчис Америкалы гижалöм.

Америка туялöмын Коломбо бöрын медгора нимöдöм лоö испанияса саридзуйысь Магелланлы; мушар гöгöр кытшовтiгöн (йöз пöвстысь му гöгöр медводдзаöн ветлiгкосттi) сiйö гöгöртiс Лунвыв Америкаöс сы нимöн шуöм вис кузя да сэсся аддзис, мый Америка да Азия костын куйлö зэв ыджыд океан, кодлы сiйö сетiс «Лöнь океан» ним.

Войвыв Америкалысь вадоръяссö туялiсны англияса саридзуйысьяс: Девис, Хадсöн, Баффин да мукöд (на нимöн шусьöны Девис вис, Хадсöн куръя, Баффин куръя да мукöд). Öткымын ветлысь-мунысьяс мöдлiсны мунны Атлантувса океанысь Ыджыд океанö Йиа Вой саридз пыр, но воштöмаöсь олöмнысö уялан йияс пöвстын тшыгла да кöдзыдла. Тадзи, шуам, кулöма XIX нэмын Франклин, аслас став ёртъясыскöд.

Сöмын ХХ-öн нэм пуксигöн норман ветлысь-мунысь Амундсенлы мойвийис паруса-мотора шхуна вылын мунны Америка вадоръяс пöлöн Девис виссянь Беринг вискöдз, та вылö ковмис сылы куим во. Пытшкöсса мутасъяссö Америкалысь, кыдзи Войвылысь, сiдз жö и Лунвылысь, туялiсны медъёнасö Европаысь локтöм йöз; туялысьяс пытшкысь торйöн уна вöчöма ветлысь-мунысь немеч Александр Гумбольдт, кодi тыр-бура гижалiс Лунвыв да Медшöр Америкалысь ывлавывсö.

Веркöс

Америка рытыввыв вадор пöлöн, Аляскасянь Биа Муöдз, кыссьöны му вылын медся кузь керöсъяс – Кордильераяс, Лунвыв Америкаын найö шусьöны Андъясöн. Тайö керöсъясыс орлöны сöмын öти местаын – Панама вуджанiнын. Пöшти кузялаыс найö мунöны некымын орчча лёддзöн. Войвыв Америкаын татшöм лёддзыс уна, и найö сэн шусьöны торъя нимъясöн: Чуграяс, Сьерра-Невада, Вадорсаяс да мукöд. Тайö лёдзьяс костас куйлöны зэв паськыд платояс, кыдзи Мексикаса плато да Войвыв-Америкаса Ыджыд плато, сiдз шусяна Ыджыд бассейн.

Лунвыв Америкаса Кордильераяс, либö Андъяс, ёна векньыдöсь и кызвыннас мунöны кык орчча лёддзöн, а на костын куйлöны кузь, но векньыдик платояс, шуам, Перуса да Боливияса.

Джуджда сертиыс Кордильераяс ичöтджык сöмын медся джуджыд керöсъясысь Азияын. Торъя нин джуджыдöсь Кордильераяс Лунвыв Америкаын. Весиг экватор бердын, кöнi лым вежтасыс мунö 5 км судтатi, уна йывъяс Кордильераяслöн вевттьысьöмаöсь нэмöвöйя лымйöн; дзик войвылын да лунвылын, кöнi лым вежтасыс лэччö 500 м судтаöдз саридз тшупöдсянь, Кордильераяс, тупкыссьöмаöсь кыз лымйöн йывъяссяньыс пöшти подулöдзыс да зэв гырысь кыссян йияс лэччöны веськыда океанö. Медджуджыд йылыс Кордильераяслöн – Аконкагуа – кайö 7 сюрс м-ысь вылöджык. Тайö лоö кусöм вулкан. Кызвын йывъясыс Кордильераяслöн либö ыпъялана, либö кусöм вулканъяс. Ыпъялан вулканöн лоö Котопахи – матö 6 км судта, – медджуджыд ыпъялан вулкан му вылын, кусöм вулканöн лоö Вежа Илья керöс.

Вулканъяс сулалöны став Лöнь океан вадор пöлöныс, Биа Мусянь Аляскаöдз; сэсся визьыс мунö водзö Алеут дiяс вылö, Камчаткаö, Курила дiяс вылö, Ниппонса, Филиппинса дiяс вылö, Выль Гвинеяö да Выль Зеландiясö. Тадзи Ыджыд океан сулалö вулканъяса кытш пытшкын моз. Кордильераяслöн рытыв и асыввыв бокъясыс зэв зöмöсь; танi быдлаын паныдасьлöны зэв гырысь тшупöдъяс; мöдарладор бокъясыс налöн ньывкöсджыкöсь.

Тэчасног сертиыс Кордильераяс да Андъяс керöс лёдзьяс зэв гырысь чукыръясаöсь, найö кыптiсны öти кадö кымын Альпъяскöд да Гималаяскöд.

Керöсъяс кыптöмыс и öнi на мунö Америкаын став рытыввыв вадор пöлöнöд. Та йылысь висьталöны зэв ыджыд мувöрöмъяс, кодъяс овлöны Войвыв Америкаын, но торъя нин тшöкыда Лунвыв Америкаын; мувöрöмъясысь ёна жугалöны каръяс – Сант-Яго, Лима, а Войвыв Америкаын – Сан-Франциско.

Мувöрöмъясысь öтдор, танi тшöкыда овлöны саридзтiрзьöмъяс, – океан пыдöс лэччöмла сэки вадорас шыбытчöны зэв гырысь гыяс.

Асывланьын Кордильераяссянь – и Войвыв Америкаын и Лунвыв Америкаын – куйлöны зэв паськыд шыльыдiнъяс; му пластъясыс сэнi куйлöны пöшти водсаногöн да артмöдöны либö платояс, либö увтасъяс, татшöмöсь: Миссисипи увтас Войвыв Америкаын, Амазонка да Ла-Плата увтасъяс Лунвыв Америкаын. Тайö став увтасъяс да платоясыс, кодъяс босьтöны шöр юкöнъяссö материклысь, небыд муаöсь да лöсялöны видзму овмöс нуöдöм вылö.

Шöр юкöнса шыльыдiнъяссянь асывланьын и Войвыв Америкаын и Лунвыв Америкаын бара кыпöдчöны керöсъяс, но абу нин сэтшöм джуджыдöсь. Войвыв Америкаын, асыввылас, эмöсь массивъяс – Канадаса да Аппалачияс. Канадаса массив, либö щит, артмöма гранитысь, гнейсъясысь да кристаллсяма лодъясысь; сiйö зэв мунö Фенно-Скандiвывса массив вылö, либö Балтi щит вылö. Му веркöссö сылысь сiдзжö шыльöдöмаöсь важ кыссян йияс: быдлаын сэнi куш из керöсъяс, «меж плешъяс», зэв гырысь валунъяс. Небыд му сэнi зэв этша. Важ кыссян йияс кодйисны тайö массив вылас, а сiдзжö лунвывланьын сысянь Огайо да Миссури юясöдз зэв уна гуранъяс, кодъясысь лоины тыяс.

Аппалачи керöсъяс чукыръясöсь, но тайö чукыръясыс зэв важсяöсь, найö ёна нин удитiсны кырны. Гренландi – зэв ыджыд из глыба. Пытшкöсса платоясыс сылöн да керöсъясыс тупкысьöмаöсь 1–2 км кызта да нöшта кызджык йиöн. Йи увсьыс чурвидзöны кöнсюрö, торъя нин доръясас, керöсъяслöн йывъяс 3 км судтаöдз.

Вадоръясыс Гренландiлöн вундасьöмаöсь фьордъясöн, кытi лэччöны саридзьясö вывтi гырысь кыссян йияс. Помъясыс налöн торъявлöны да артмöны йи керöсъяс – айсбергъяс. Гожöмын айсбергъяссö, кодъяс мукöддырйи кыпöдчöны 100 м судтаöдз ва веркöс вылас, нуöны лунвылö кöдзыд визувъяс – Гренландiдорса да Лабрадорса. Йи керöсъяс мунöны весиг Гольфстримлы паныд, – найöс нуöны тöвъяс либö пыдын мунысь кöдзыд визувъяс океаныслöн.

Ас гöгöрсьыныс васö да сынöдсö кöдзöдöмла айсбергъяс гöгöр кыптö сук ру, туман, а сiйö зэв лёк суднояслы. Тадзи 1912-öд воö зэв ыджыд паракод «Титаник» Англиясянь Нью-Йоркö мунiгöн зурасис туман дырйи айсбергкöд, жугöдiс боксö и вöйи, да сыкöд тшöтш вöйи 1400 морт.

Лунвыв Америкаын, шыльыдiнъяссянь асыввылын, сулалöны кык неджуджыд массив: Гвианаса да Бразивса; кыкнанныс важ кристаллсяма породаясысь, ёна кырöмаöсь да шылялöмаöсь, лоöмаöсь мылькйöсь платояс кодьöсь.

Мупытшкса шедтасъясöн кыдз Войвывса, сiдз и Лунвыв Америка озырöсь. Кристаллсяма массивъясын сэнi уна кöрт Катыд ты дорын – да ыргöн рудаяс – Кордильераясын, а сiдзжö зарни да эзысь. Важъя кöрöм Аппалачи керöсъяс зэв озырöсь изшомöн, гырысь пöвстъясöн изшом куйлö сiдзжö тайö керöсъясыскöд орчча Миссисипи увтас му пытшкын. Сыысь öтдор, тайö жö керöсъясас да тайö жö увтасас куйлöны мусирлöн зэв гырысь видзасъяс. Уна мусир эм и США рытыввылын, Калифорния штатын, да Мексикаын.

Лунвыв Америкаын, кристаллсяма массивъясын, эмöсь рöма металлъяс, зарни, эзысь, а сiдзжö кöрт – Бразивса массивын. Кордильераяс бокъясысь жö, Венесуэлаын да Колумбияын, аддзöма мусирлысь зэв гырысь видзасъяс.

Климат

Америка нюжвидзö нёль вöнь пырыс, сы понда климатыс сылöн ёна абу öткодь, и Лунвыв Америка климат сертиыс бура торъялö Войвыв Америкаысь.

Лунвыв Америкаöд вуджö экватор, и сэнi куйлö зэв паськыд Амазонка увтас, кöнi тöлыс абу, либö, стöчджыка кö шуны, тöлыс омöля торъялö гожöмысь, да кöнi вогöгöр гымöн-чардöн мунöны сувтса зэръяс. Во пытшкас сэнi 170 лун зэрö да гымалö. Уна зэрыс лоö пассатъяс понда: пассатъяс сэнi пöльтöны кыкладорсянь – асыв-войвывсянь да асыв-лунвывсянь, а экватор пöлöн сынöдыс кайö вывлань. Пассатъяс вайöны Атлантувса океанысь зэв уна ва руяс, кодъяс сынöд кайигöн и сетöны зэв уна енöжва. Сэтшöм жö васöд климат и Антила дiяс вылын. Андъяслы асыввыв банланяс, кöнi пассатъяс кайöны вывлань керöсъяс вылö, вогöгöр зэрö улiтi мунысь кымöръясысь векджык гым-чардтöг.

Кордильераяс вомöн вуджöм бöрын пассатъяс воöны косöн нин, сы понда и рытыввыв банъясас сэнi кос климат, эм весиг овтöмин – Атакама, кодi куйлö дзик океан вадорас.

Кос климатыс танi лоö нöшта и кöдзыд Перу визулысь, кодi мунö тайö вадор пöлöныс. Тайö кöдзыд визулыс артмö асыв-лунвыв пассатъяссянь. Найö вöтлöны вадорсьыс вылысса шоныд васö, а сы местаö улысяньыс кайö кöдзыд ва, кодi омöля пакталö. Кöть оз гежöда тöвъяс пöльтны саридзсянь, но енэжваяссö найö оз сетны.

Зэртöмла мукöд дiяс вылас Перу да Чили вадоръясын чукöрмöма дзонь керöсъясöн пöтка куйöд – гуано. Чери сёйысь саридз лэбачьяс тыртöны тайö дiяссö асланыс куйöдöн да чери лыясöн. Ставыс тайö чукöрмöма уна нэм чöжöн. Öнi гуаносö, кодöс мöдног шуöны чилиса селитраöн, кыдз зэв бур азотсора мувынсьöдан, петкöдöны Войвыв Америкаö да Европаö муяс да садъяс вынсьöдöм вылö.

Лунвыв юкöнас материкын, 35-öд параллельсянь лунвывланьö, климатыс шöркоддьöм, сэтчö локтöны рытывтöвъяс, сы понда Анды рытыввыв бокъясын усьöны уна енэжваяс; а асыввыв бокъясыс налöн да шыльыдiнъяс косöсь; сэнi куйлöны Патагонияса куш степьяс.

Лунвыв Америка – шоныд материк; тöв сэнi овлö сöмын керöсъяс вылын, кöнi усьлö и лым. Асыввыв вадоръяс Лунвыв Америкалöн шонтыссьöны шоныд Бразив визулöн.

Войвыв Америка пырö пыдöдз войвыв полюс кытш сайö, да сэнi климатыс кöдзыд. Гренлан дi да уна мукöд дiяс тупкыссьöмöсь нэмöвöйя йиöн; сiйö лэччö океанö да артмöдö дзонь йи керöсъяс. Весиг гожöмыс сэнi овлö ыркыд (2–9°) войтöвъяс вöсна, кодъяс пöльтöны Йиа Вой саридзсянь.

Войвыв Америка материк вылын войвывсянь лунвылö кыссьöны Кордильераяс, найö кутöны рытывтöвъясöс.

Рытывтöвъяс пöльтöны Америкаын 40-öд параллельсянь войвывланьын; сы понда Лöнь океан вадоръяс, войвывланьын Сан-Францискосянь, ёна кöтасьöны. Торъя нин васöд климатыс фьордъясын Ванкуверсянь Аляскаöдз; сэнi рытывтöвъяс помала вайöны кымöръяс, кытысь дугдывтöг буситö-зэрö.

Сан-Франциско дiнын климат косджык, сэнi заводитчöны асыв-войвыв пассатъяс, да найö нуöны уль русö Америка вадоръясысь. Лунвывланьынджык – тропикувса климат нин, мушöрсаридздорса кодь жар да кос гожöма, небыд да зэра тöлöн, кор сэтчö локтöны рытыввывсянь циклонъяс.

Асывланьын Кордильераяссянь материк пытшкын климат Войвыв Америкаын континентвывса. Тöлын кöдзыд тöвъяс мунöны войвывсянь лунвылö; керöсъяс сэнi оз паныдасьлыны налы Мексика куръяöдз. Гожöмын, мöдарö, шоныд сынöд Миссисипи увтас лунвывсянь мунö ылöдз войвылö.

Некутшöм му юкöнын полюсдорса да тропикдорса саридзьяс оз воны сэтшöм матöдз мöда-мöд дiнас, кыдзи Войвыв Америкаын. Кöдзыд Хадсöн куръясянь, кодi кузьджык кадсö вогöгöрнас йи улын, шоныд Мексика куръяöдз 3 сюрс км-ысь этшаджык.

Войвывсянь либö лунвывсянь пöльтысь тöвъяс öдйö нуöны шоныдсö либö кöдзыдсö. Сы понда Войвыв Америкаын поводдя сэтшöм öдйö вежласьö, кыдзи некöн оз вежлась му вылын. Мексика куръя вадорын, кöнi климатыс пыр жар да уль, корсюрö овлöны кöдзыдъяс –20°-öдз.

Циклонъяслöн тöдчанлуныс Войвыв Америкаын сэтшöм жö, кутшöм и Европаын. Найö мунöны Лöнь океансянь асыввылö кызвынысьсö Ванкувер дi вомöн да Ыджыд тыяс вомöн.

Мукöддырйи вадор визьöдыс Войвыв Америкаö локтöны сiдзжö тропикдорса циклонъяс (ураганъяс). Унджыкысьсö найö локтöны Мексика куръясянь.

Найö вöчöны зэв ыджыд лёк, сы вöсна, мый тöв выныс тайö циклонъясас кайö 50 дай унджык метрöдз секундаын; но найö мунöны оз паськыда, 10–20 км пасьта гöгöр.

Ураганъяс унджыкысьсö мунöны Ыджыд Антила дiяс пöлöн да Флорида вомöн.

Сыысь öтдор, Миссисипи увтасын гожöмнас, жар дырйи, тшöкыда лыблывлö торнадо – лёкысь бергалан тöвныръяс. Торнадо пöрöдö пуяс, кисьтö керкаяс. Мукöддырйи сiйö лэптö сынöдö мортъясöс, весиг вöвъясöс да бöр шыбытö муас кымынкö дас метръяс сайö. Торнадо босьтö зэв векньыдик полоса (1/4-сянь 1/2 км-öдз) да регыд лöньö, мунö сöмын некымын километр. Торнадо тшöкыда мунлö гымöн да чардöн.

Гольфстрим шонтö Флоридаöс, но сэсянь нуö шоныд васö Европаланьö. Лабрадорса кöдзыд визув ёна кöдзöдö Лабрадор кöджöс, Ньюфаундленд дi да асыввыв вадоръяс, пöшти Нью-Йоркöдз; тайö кöдзыд визув пондаыс сэн сёрöн локтö гожöм.

Юяс да тыяс

Кыдзи Войвыв Америкаын, сiдз жö и Лунвыв Америкаын пöшти став тöдчанаджык юяс пансьöны Кордильераясын да визувтöны паськыд шыльыдiнъясöд Атлантувса океанö. Войвыв Америкаын медкузь юыс – Миссисипи, аслас Миссури, Огайо да мукöд вожъясöн; медшöр юйыв пыддиыс кö сылысь лыддьыны Миссури, сэки Миссисипи – кузьта сертиыс медводдза ю мушар вылын (6800 км). Аслас гудыр ваöн Миссисипи нуö зэв уна нюйт да лыа; сы понда Мексика куръяö усянiнас Миссисипи вöчö зэв ыджыд дельта, кодi воысь воö водзöджык да водзöджык петö куръяас.

Уна ва нуö сiдзжö Вежа Лаврö ю; сiйö петö Ыджыд америкаса тыясысь – Катыд тыысь, Гуронысь, Мичиганысь, Эриысь да Онтариоысь. Некöн му вылын абу чукöрмöма сы мында дуб ва, кыдзи танi. Катыд тылöн кузьтаыс 600 км-ысь унджык; сiйö нёль мындаöн ыджыдджык Ладöг тыысь; тайö лоö дуб ваа медся ыджыд ты став мушар вылын. Эри да Онтарио тыяс костын эм зэв ыджыд борган – Ниагараса.

Ниагара ю туй вылын паныдасьö 49 м судта тшупöд, тайö тшупöд вывсяньыс Ниагара усьö кык вожöн, на костын сулалö дi. Кырйыс, кытысянь усьö юыс, пыр öтарö буждö, пластъясыс кырöны, найöс нуö ва. Сы понда борганыс надзöник бöрыньтчö Эри тыланьö.

Войвыв пöкатöдз визувтысь юясысь медся гырысьöсь: Нельсон, петö Виннипег тыысь, да Макензи, петö куим тыысь – Атабаскиысь, Ыджыд Веръяысь да Ыджыд Ошъяысь. Тайö юясыс кöть и ыджыд вааöсь, но пыжветлöм понда оз лöсявны, сы вöсна мый усьöны найö йиöн тырöм саридзьясö, да и асьныс дыр кежлö кынмылöны.

Рытыввылö, Лöнь океанö, визувтöны Юкон, Колумбия да Колорадо юяс.

Лунвыв Америкаын медся ыджыд ю – Амазонка. Кузьтанас сiйö сетчö Миссисипилы да Ниллы, но ыджыд ва серти – тайö медводдза ю му вылын. Сылöн 15 вож роч Волга либо украинаса Днипро кузяöсь. Вожъясыс сылöн – Мадейра, Рио-Негро да мукöд – пыжветланаöсь пöшти ю йывъясöдзыс.

Ачыс Амазонкаыс пыжветлана лоö океансянь Кордильераяс подулöдз; кывтыд помас сiйö зэв джуджыд да паськыд, мый вöсна саридзвывса паракодъяс кайöны сы кузя 1 сюрс км ю вомсяньыс вывлань.

Пасьтаыс Амазонкалöн кывтыдас 20-сянь 80 км-öдз, но саридзвыв суднояс мунöны сöмын öти вожöд (сосöд); мукöдлаас уна ляпкыдiнъяс. Саридз тулöм пырö Амазонкаö джуджыд гыöн (5 м судта) да ёна бузгöмöн кайö ва паныдсö, да ойдöдö алькöс вадоръяс. Тайö гыыс кайö Амазонка кузя 900 км сайöдз ю вомсяньыс.

Мукöд гырысьджык юяс Лунвыв Америкалöн – Ориноко да Парана Парагвай вожöн. Ю вомас сiйö шусьö Ла-Платаöн, и сэнi сэтчö усьö Уругвай ю.

Платояс вылын Кордильера лёдзьяс костын, кыдзи Войвыв Америкаын, сiдз жö и Лунвыв Америкаын – паныдасьлöны тыяс, кодъясысь ваыс оз пет океанö, татшöмöсь: Войвыв Америкаын – Ыджыд Сола ты, Лунвыв Америкаын – Титикака.

Быдмöгъяс

Быдмöгъясöн Америка озырджык мукöд му юкöнъяс серти. Овтöминъяс сэнi пöшти абуöсь, степьяс абу сэтшöм косöсь да абу сэтшöм гырысьöс, кыдзи Азияын. Джын веркöсысь унджык сэнi сьöд пемыд вöръяс улын. Сöмын тундраяс Америкаын сэтшöм жö гырысьöсь да гöльöсь, кыдзи Азияын.

Тундраяс куйлöны полюсдорса дiяс вылын да Йиа Вой саридз вадоръяс пöлöн; быдмöгъяс сэнi сэтшöмöсь жö, кутшöмöсь найö Важ му тундраясын: нитшъяс, ройяс, вотöс кустъяс да с. в.

Лунвывланьын тундраяссянь Войвыв Америкаын сулалöны сьöд пемыд вöръяс, Сибырса тайга кодьöсь, но унасикасаджыкöсь; сэнi быдмöны уна сэтшöм пуяс, кутшöмъяс абуöсь Важ му юкöнъясын. Сэнi лыддьыссьö, шуам, 40 быдкодь пожöм сикас, 80 тыпу сикас да с. в. Важ муясын тайö сикасъясыс ёна этша. Уна пуяс быдмöны вывтi гырысьöсь – татшöмöсь ыджыдысь-ыджыд коз, джуджыдысь-джуджыд суспу Лöнь океан вадоръяс вылын; Сьерра-Невада бокъясын быдмöны джуджыдысь джуджыд быдмöг – секвойя, 140 м судтаöн. Мексика куръя вадорын быдмöны пыр веж пуяс да пальмаяс.

Кос местаясын Войвыв Америкаын куйлöны гырысь степьяс – прерияяс. Тулысын да гожöмын найö эжсьöны улис веж турунöн, косьмö сiйö сöмын гожöм помас либö арын да сэки прерияяс вижöдöны. Öнi унджык юкöнсö прерияяслысь гöралöны да няньöн кöдзöны. Мусиныс прерияясын сьöд и сэтшöм жö шогман, кыдз и сьöдмуа роч степьясын. Лыска да сора вöр визьын муыс пöим сора.

Войвыв Америкаын эмöсь и овтöминъяс; найö куйлöны Кордильера мусюръяс костын, а лунвылын Лöнь океан вадорын, Калифорния кöдж вылын, сэн, кöн вадор пöлöнтiыс мунö Калифорнияса кöдзыд визув да кöнi заводитчöны асыв-вой пассатъяс Лöнь океанлöн. Тайö овтöминъясас быдмö джуджыд, кустъяс кодь, полынь, а лунвылынджык, Мексикаса овтöминын – зэв гырысь кактусъяс да агаваяс. Кактусъяс видзаситöны васö асланыс кыз идзьясас, агаваяс – асланыс коръясас.

Став Шöрвыв Америкаыс да Лунвыв Америка джынйыс эжсьöмаöсь тропикдорса вöръясöн да саваннаясöн, кодъясöс шуöны льяноясöн, – Ориноко ю пöлöн. Став Амазонка увтас пасьтала, Атлантувса океан вадоръяссянь Кордильера подувъясöдз, быдмöны тропикдорса вöръяс; тайö – вывтi паськыд, Рочувса Европа ыджда, пöшти ставыс дорвыв вöр. Пуясыс танi джуджыдджыкöсь весиг Малайя архипелаг вывса вöръясын дорысь. Найö быдмöны сэтшöм сука да сэтшöм а гартчöмаöсь лианаясöн, мый ветлыны тайö вöръясöдыс позьö сöмын юяс кузя.

Косджыкинъясас Лунвыв Америкаын, шуам, Ориноко, шöрвыв Парана да Парагвай юяс пöлöн, куйлöны тропикдорса вöрсора степьяс – саваннаяс; зэра воö, гожöмын, найö эжсьöны джуджыд турунöн, тöвся кос дырйи косьмöны, сотчöны. Лунвывланьынджык степьясын – пампаясын быдмöны сэтшöм жö турунъяс, кыдзи Евразияса степьясын (шуам, ковыль). Пампаясын мусиныс мунö сöдмуö, войвылынджык, тропикдорса вöръясын, сьöдмуа мусиныс.

Америка лоö чужанiнöн уна тöдчана вöдитан быдмöгъяслы: картупель, кукуруза, табак, и пуяслы: каучук, хина, какао. Картупель паськалiс Лунвыв Америка платояс вылын; сэнi медводз кутiсны вöдитны сiйöс индианъяс и сэтысь Европаö сiйöс петкöдiсны Америка восьтöм бöрын регыд. Öнi сiйöс вöдитöны мушар вылын пöшти став канмуясас.

Пемöс улов

Америка войвылас олöны сэтшöм жö пемöсъяс, кутшöмъяс олöны Азия да Европа войвылын, но кымын водзö лунвывлань, сымын ёнджыка да ёнджыка торъялöны Америкаса пемöсъяс Важ му пемöсъясысь. Америкаса тундраясын олöны: войвыв кöр, мускуса öш, полюсдорса руч, еджыд байдöг; вöръясын олöны: уръяс, ручьяс, кöинъяс, зэв гырысь руд ошъяс да мукöдсикас дона куа вöрпияс.

Уна олö татшöм вöрпиыс и войвыв юяс пöлöн: Нельсон, Макензи да Юкон вадоръяс вылын, кöнi сьöд пемыд вöръяссö эз на вöрзьöдлы морт. Ыджыд тыяссянь лунвывланьын, кöнi тшöкыдакодь овмöдчöмаöсь йöз да кöнi вöръяс шочмисны, кид вöрпиясöс пöшти бырöдöма.

Прерияясын коркö ветлiсны кид öш чукöръяс – бизонъяс, но öнi найöс пöшти ставсö нин бырöдöма; кольöмаöсь сöмын кöнсюрö, кöнi оз лэдзны найöс кыйны, шуам, Йеловстонса националь паркын.

Лунвыв Америкаын эмöсь уна сэтшöм пемöсъяс, кодъяс ёна торъялöны Важ му пемöсъясысь; татшöмöсь, шуам, дышруньяс, кодзувсёйысьяс да броняновлысьяс. Аслыссямаöсь сiдзжö и америкаса яйсёйысъясыс – пума да ягуар; вын сертиыс найö эськö и сетчöны Важ мувывса яйсёйысьяслы – левлы да тигралы. Пемöсъяслöн зэв уна лыднас да унапöлöслуннас Лунвыв Америка вевтыртö став мукöд му юкöнсö.

Тропикдорса вöръясын олöны зэв уна öблезянаяс. Некöн абу и сымда пöтка, мыйда Лунвыв Америкаын.

Быдлаын вöръясын жбыръялöны уна рöма попугайяс, ёся горзöны ичöтик колибрияс, кодъяс сöмын неуна ыджыдджыкöсь геб-гагысь да с. в. Быд воськолын паныдасьлöны пагöдан да абу пагöдан кыйяс: и му вылын, и ваын, и пуяс вылын; медся ыджыдыс на пытшкысь, но абу пагöдан, – удав – 6 м кузьта. Юясын да тыясын олöны кайманъяс, сэтшöм жö лёкöсь, кыдзи африкаса крокодилъяс, кöть и дженьыдджыкöсь наысь. Юясын, ляпкыдiнъясас, олö сымда измышка, мый налысь колькъяссö вый вöчöм вылö öктöмыс вöлöма индианъяслы ыджыд прöмыснас. Пемöсъясöн татшöм озырлуныс лоö танi быдмöгъясöн озырлун вöсна, небыд да шоныд климат понда да тропикдорса вöръясын да саваннаясын этша олысь йöз понда.

Платояс вылын да Кордильера бокъясын пемöсыс абу нин сэтшöм уна. Керöсвыв видзьяс вылын сэнi йирсьöны ламаяс да викуньяяс – гыжъя пемöсъяс, неуна мунöны верблюд вылö; керöс кыръясын поздысьöны кондоръяс, медся гырысь яйвыв лэбачьяс му вылын.

Пампасъясын паныдасьлöны страус чукöръяс, кодъяс лоöны африкаса страусъяс кодьöсь жö, сöмын посньыдджыкöсь наысь.

Гортса пемöсъяс Америкаын, кытчöдз эз овмöдчыны сэнi европасаяс, пöшти эз вöвны; сöмын тундраясын кесъялöма мортлы пон, да Лунвыв Америка платояс вылын вöлöма лама. Европасаяс вайисны Америкаö вöв, сюра гырысь скöт да мукöдсикас гортса пемöсъясöс, и öнi найö Америкаын лыддьыссьöны сё миллионъяс юрöн.

Саридзьясын, кодъяс кытшалöны Америкаöс, торъя нин Войвыв Америкаöс, олö уна чери: лосось, треска, сельди да с. в. Вывтi уна чери овлö Ньюфаундленд дi дорын, сэсся Ванкувер дi дорын да Аляска вадоръясын.

Ньюфаундленд дi дорын, кöнi кöдзыд Лабрадорса визув зурасьö Гольфстримкöд, эмöсь гырысь ляпкыдiнъяс; сэнi океанас эм уна вабыдмас да уна посни пемöсъяс, кодъясöс сёйö чери. Зэв уна треска локтö татчö кульмыны ляпкыдiнъясын. Ляпкыдiнъяс Ньюфаундленд дiнын пыр öтарö содöны. Йи керöсъяс помала вайöны татчö изъяс да лыа Гренландiысь да сибдöны ляпкыдiнъясас; надзöникöн йиясыс сылöны, уланыс кольöны лыа чукöръяс да валун изъяс. Вот сэтшöм ляпкыдiнъяс вылын и паськалö (рöдмö) чери.

Мувежъяс да му юкöнъяс

Мувежъяс

Му юкöнъяс