Устюжна

Устюжна
	Устюжна ; Устюжна
	Канпас;
Му:	Рочму
Статус:	кар

Устюжна - город в Вологодской области России. Устюг районлöн административнöй шöрин артмöдö Устюг карлысь кар овмöдчöмин. Йӧз лыд - 7653 морт. (2023 воын).

География

Устюжна сулалö Мöлöга юлöн шуйга берегын, сэтшöм местаын, кöнi сэтчö усьöны некымын ичöт ю да шор. Тайӧ местаыс история боксянь лоӧ стратегическӧй тӧдчанлунӧн, кокньӧдӧ вузасьӧм да судоходство.

Рыбинскса ты дорын меститчöмыс (лунвылын 30-40 км гöгöр) ёна торкö татчöс климат да гидрологическöй режим. Волга вылын ты стрӧитӧм серти артмӧм ты вайӧдіс мупытшса ва тшупӧдъяслӧн кыпӧдчӧмӧ да микроклимат вежсьӧмӧ.

Кокньӧдӧм

Устюжна меститчӧма Молого-Шекснинскӧй гӧра пытшкын, коді торъялӧ лӧсьыд топографияӧн, лэптысьӧмлӧн неыджыд вежсьӧмъясӧн. Тайӧ рельефыс артмис ледникъяслӧн уджалӧм, а сідзжӧ юяслӧн эрозия да чукӧртчӧм процессъяс влияние улын.

Месталӧн геологическӧй тэчасыс подуласьӧ важ кристалл изъяс вылын, кодъяс вылӧ лэччӧма ледникъяслӧн да ю системаяслӧн уджалӧм серти артмӧм осадочнӧй изъяслӧн слой.

Молога ю да сылӧн вожъясыс артмӧдӧмаӧсь нюръяс, оврагъяс да оврагъяс, кодъяс лӧсьӧдӧны кутшӧмкӧ уна сикаслун лӧсьыд мутасъясын. Тайӧ нюръясас тшӧкыда паныдасьлӧны потопнӧй нюръяс да нюръяс.

Климат

Устюжналӧн климатыс характернӧй кыдзи шӧркодь континентальнӧй муссоннӧй типса признакъясӧн, мый гӧгӧрвоӧдӧ кутшӧмкӧ торъялӧм гожся да тӧвся зэръяслӧн режимъяс костын.

Устюгнаын тӧв кузь, стабильнӧй лым увтаслун да морозъяс. Отрицательнӧй температураясӧн кадколаст вермас мунны ноябрьсянь мартӧдз.

Гожӧмъясыс дженьыдджыкӧсь, шоныд шоныдыс шоныдджык, зэръясыс уна. Медся шоныд тöлысь – июль.

Устюгнаын поводдяыс вежласьö;

Климат вылӧ влияйтчӧ циклонъяслӧн удж, коді йитчӧма атлантикаса циклонъяс мунӧмкӧд, кодъяс вайӧны зэръяс да шоныд.

Ва ресурсъяс

Молога ю – регионса гидрографическöй везлöн тöдчана элемент. Сылӧн ёна ӧдйӧ мунӧ, ёнджыкасӧ тырмӧ лымйӧн да зэр ваӧн. Водзті «Мологаӧн» вӧдитчисны пароходствоын, но ӧні сылӧн пайыс та боксянь чинӧма.

Рыбинскса ты: Рыбинскса тылӧн матынлуныс ёна торкӧ микроклимат да мупытшса ва тшупӧд. Водохранилищеын шоныдлуныс содӧ, зэръяслӧн ыдждаыс содӧ.

Устюгна дорын эмöсь ичöт тыяс, öшмöс тыяс да тыяс, кодъяс ворслöны ыджыд пай регионлысь биоразнообразие артмöдöмын.

Муяс

Устюгна гӧгӧрын ёнджыкасӧ овлӧны сорӧн-подзол муяс, кодъяслӧн ӧткодь ичӧт урожайлуныс да видз-му овмӧслы колӧны содтӧд удобрениеяс.

Устюгнöй обласьтын быдмöгъяс петкöдлöны ёнджыкасö лиственнöй (ель, пожöм) да мешайтчöм вöръяс (берёза, осина). Вӧръяслӧн ыджыд пай климат артмӧдӧмын, ва видзӧмын да му видзан функцияясын.

Юяслöн да тыяслöн нюръясын эмöсь вытопнöй нюръяс, кöнi вöдитчöны турун пуктöм да турун пуктöм могысь. Эмöсь и болотъяс, кодъяс ворслöны ыджыд пай татчöс гидрологическöй режим артмöдöмын.

История

Устюжналöн историяыс мунö нэмъяс сайын, кор сылöн му вылын вöлiны важ оланiнъяс, кöнi олiсны финн-йöгра племенаяс да, сёрöнджык, славянъяс. Медводдзаысь кар йылысь казьтывсьӧ летописьясын XIII нэмын, кӧть эськӧ сійӧ вермис артмыны водзджык кыдзи Волгасянь Балтикаӧдз ю туй вылын вузасян пункт.

XIII-XIV нэмъясö

Устюгна лоис тöдчана вузасян шöринöн, нималiс аслас ремесленникъясöн, торйöн нин кузнечьясöн. XIV нэмын кар гӧгӧр артмис Москваысь зависитысь неыджыд аппанскӧй княжество. XV нэм помын Устюжна медбӧръяысь пырис Московскӧй княжествоӧ, мый отсаліс сылӧн водзӧ сӧвмӧмлы.

XVI-XVII нэмъясö

Устюгна водзö сöвмис кыдзи ремесленнöй да вузасян кар. Сылӧн кузнечьясыс да оружиеӧн вӧдитчысьясыс тӧдсаӧсь ёна ылӧджык районысь, кар пыр мунӧны важ вузасян туйяс. Бедаяс дырйи Устюжналы паныд сувтісны испытаниеяс, но удайтчис овны. XVII нэмын кар босьтіс уездлысь статус.

XVIII-XIX нэмъяс

Вайисны промышленносьт сӧвмӧм, торйӧн нин артмисны дубильнӧй заводъяс да пилорамаяс. Устюжна кольӧ тӧдчана вузасян да видз-му овмӧс шӧринӧн, а сідзжӧ сӧвмӧ кыдзи культура шӧрин. Но XIX нэм помын карын кузнечность чиніс, ыджыд промышленнӧй шӧринъяссянь конкуренция паныд сувтіс.

20-öд нэмся

Сöветскöй кадлы лöсялöны Устюгнаса экономическöй да социальнöй олöмын вежсьöмъяс. Предприятиеяс национализируйтчӧны, видз-му овмӧс коллективизируйтчӧ. Айму вӧсна Ыджыд тыш кадӧ кар эз вӧв оккупируйтӧма, но олысьяс зіля пырӧдчисны фашизмлы паныд тышӧ. Война бöрын кадö карöс выльмöдiсны да сöвмöдiсны, кöть 1970-öд да 80-öд воясын экономикаын вöлi стагнация кад.

Öнiя Россияын

1991 восянь Устюгнаын паныдасьöны экономикаын сьöкыдлунъяс, кодъяс артмöны гырысь предприятиеяс бырöмысь. Бӧръя воясӧ туризм ёна сӧвмӧ, а кар кыскӧ локтысьясӧс аслас историяӧн, культура памятникъясӧн да вӧр-ва мичлунӧн. Мунö удж культура наследие видзöм кузя, выльмöдöны историческöй стрöйбаяс да музейяс.