Зарань
| Зарань | |
| Чужанін: | |
|---|---|
| Мыйся уджыс: |
Оз сет Шонділы сотны му |
| Бать: | |
| Мам: | |
| Верӧс: | |
| Челядь: |
8 пи да 8 ныв, найӧ пӧ чужтасны зыранъяссӧ да пермакъяссӧ |
Зарань — Грибова Любовлӧн «Пера да Зарань» мойдса[1] да Илля Васьлӧн «Пера багатыр» поэмаса герой, Шонділӧн ныв. Неважӧнӧдз сійӧс чайтісны коми мифологияса геройӧн, бӧрынджык фикциясӧ эрдӧдіс Лимеров П. Ф.
Мойд сюрӧс
[вежны | Вежны кодировкаын]Медводдза казьтыштӧм аддзыны позьӧ Илля Васьлӧн 1966-ӧд вося «Пера багатыр» поэмаын, да Зарань сэн Пералӧн чойыс, сійӧ йӧзысь нинӧмӧн оз торъяв . Аслас поэма йывсьыс гижысьыс шуӧ:[2]
«Поэма гижӧма йӧзкостса предание серти... босьтӧма сюжетсьыс сӧмын медшӧрторсӧ, главнӧйсӧ,»
1989-ӧд воын Климов В. В. «Шонді да тӧлісь» перым комияслӧн мойд чукӧрын йӧзӧдӧмась нимтӧм «Пера да Зарань» легендасӧ[3]. Татшӧм багатыр йывсьыс медводдза гижӧд 1771-ӧд воын Лепёхин академикӧн гижӧма вӧлі[4]. Татшӧм сюрыссьыс ми тӧдмалам, мый Пера абу нинӧмӧн торъялӧм морт — Парма сійӧс чужтіс. Та водзын сійӧ вӧлі мортӧн либӧ ӧти висьт серти ошлӧн пи[5]. Сылӧн гӧтырыс Зарань лоис. Ӧні сійӧ абу сылӧн чой — сійӧ Шонділӧн ныв. Зарань муніс Пера сайӧ, да чужтіс кӧкъямыс пи да кӧкъямыс ныв, да найӧ пӧ и чужтасны зыранъяссӧ да пермакъяссӧ. Сэксянь этнографъяс мойд чукӧрын тайӧс йӧзӧдны кутісны: Петрухин В. Я.-лӧн 1999 вося «Мифы финно-угров»[6], Лимеров П. Ф.-лӧн 2005 вося «Му пуксьӧм»[7].
Зарань нимыс Зарни Ань моз кылӧ. Уляшев Олег татшӧм артмӧм йылысь и гижӧ. Но и «заря» роч кывйысь чужӧм йылысь видзӧдласъяс эмӧсь.[8]
Вӧвлӧмтор вежӧмсӧ эрдӧдӧм
[вежны | Вежны кодировкаын]2020-ӧд вося кос му тӧлысь 5-ӧд лунся «Юрган» телеканал «Бива» передача петкӧдлӧ. Сэні Зарни Аньлы эскӧм йылысь сёрнитӧны, Зараньыс вылӧ тшӧтш сувтлыштӧны[1]. Гӧсьтъясӧн вӧліны Климовлӧн висьтсӧ аслас небӧгын йӧзӧдысь Лимеров Павел[7] да выль Зарань йылысь «Войвыв кодзув» журналын 1989-ӧд вося ««Чугра» романын фольклор» гижӧдын медводдза гарыштысь Уляшев Олег[9]. Лимеров шуӧ:
«Текстсӧ, сійӧс лӧсьӧдіс коркӧ Любовь Степановна Грибова. Гижис сійӧс Василий Васильевич Климов и сійӧс йӧзӧдіс аслас книгаын. <...> Аркадий Мошев меным сэки висьталіс стӧч: сӧмын тэ некодлы эн висьтав, но сійӧс сочинитіс ачыс Любовь Степановна Грибова.».
2019 воын Королёва С.Ю. аддзӧ Пералӧн прототипӧс — 1579-ӧд воын Перша Сидоров вӧлі Вылыс Лупъя грездса куим олысьысь ӧти.[10]
Йӧзкостса мойдъяскӧд орччӧдӧм
[вежны | Вежны кодировкаын]Коми мойдъясын тыр котыр позьӧ аддзыны: Шонді мам, Шонді ныв, Шонді пи да Шонді. Мойдса Шонді ныв тшӧтш енэж югыдысь лэччӧ, но карабӧн ва вывті воӧ. Тшӧтш мойдыс висьталӧ и Шонділӧн нывлӧн да мувывса мортлӧн кӧлысь йылысь. Сӧмын Шонді нылӧс сар сайӧ мунны выныштӧдӧны, та понда сарӧс сійӧ виӧ да Иван сайӧ мунӧ, коді коркӧ сарыслысь индӧдъяс олӧмӧ пӧрталіс (сійӧ нылӧс гусяліс да сарыс дінӧ вайӧдіс). Татшӧм мойдысса ныв зэв сьӧлӧмтӧм, чорыд руа, сійӧ вермӧ вины, медым ассьыс кӧсйӧмтор вӧчны.[11] Зараньлӧн тайӧ сӧмын неуна эм: помланьыс Шонді тшӧктӧм серти бӧрӧ енэж вылӧ кайис. А Шонді ныв йылысь мойдын Шонді, позьӧ шуны, и абу. Зарань жӧ Шондісӧ пыкӧ, медым сійӧ йӧз да му сотны оз понды. Мӧд коми мойдын Шонді мам шӧр геройӧс гӧбӧч гуӧ гуалӧ, медым Шонді сійӧс сідзжӧ оз сот, но Шонді мӧд йӧз кутас сотны.[12]
«Пера да Зарань» мойдын медводдза шедӧдӧм би йывсьыс лыддьыны позьӧ: Пера ньӧввужйысь Шонді-Биас лыйӧ, да сы бердысь ыджыд битор чеччыштӧ. Коми мифъясын тшӧтш эм би шедӧдӧм йылысь мойдъяс, но бисӧ сӧмын вӧр олысьяслӧн корсьӧны: Вӧрсалӧн, Яг Мортлӧн, Камлӧн.[13] [14]
Пера гӧртыртӧм лоны вермӧма, сы понда мый мӧд мойдъясын гӧтырыс сылӧн абу, сӧмын Вӧрсалӧн гӧтыр кындзи. Пера Вӧрсаӧс виис да гӧтыркӧд моз аньыскӧд овны кутас. Кутшӧмкӧ гӧтыр кӧ Пералӧн эськӧ вӧлі, сылӧн медбурӧ лэптӧм вылӧ видзӧдӧмӧн, сійӧ эз вермы эськӧ гӧтырӧс пӧръявны. Да и вӧрса аньлӧн мӧд югыдысь локтӧмсӧ аддзӧм бӧрын Пера сійӧс виис.[5]
Ыстӧдъяс
[вежны | Вежны кодировкаын]- ↑ 1,0 1,1 Телеканал Юрган. Бива. (2020 вося рака тӧлысь 5 лун)
- ↑ Илля Вась. Пера багатыр / Сыктывкар: Коми книжнӧй издательство, 1967.
- ↑ Пера да Зарань // Шонді да тӧлісь. — Солнце и месяц / Составление и перевод М.Н. Ожеговой. – Кудымкар: Пермское книжное издательство, Коми-пермяцкое отделение, 1989.
- ↑ Конаков Н. Пера // Мифология Коми / Научный редактор – В.В. Напольских – М.: Издательство ДИК, 1999. – С. 298.
- ↑ 5,0 5,1 Пера, багатыр-вӧралысь // Му пуксьӧм. — Сотворение мира / Автор-составитель – П.Ф. Лимеров. – Сыктывкар: Коми книжное издательство, 2005. – С. 97-119, 560.
- ↑ Петрухин В.Я. Пера-богатырь // Мифы финно-угров. – М.: Астрель: АСТ: Транзиткнига, 1999. – С. 213-215.
- ↑ 7,0 7,1 Пера да Зарань // Му пуксьӧм. — Сотворение мира / Автор-составитель – П.Ф. Лимеров. – Сыктывкар: Коми книжное издательство, 2005. – С. 97-101.
- ↑ Уляшев О. Зарань // Мифология Коми / Научный редактор – В.В. Напольских – М.: Издательство ДИК, 1999. – С. 158.
- ↑ Уляшев О. «Чугра» романын фольклор // Войвыв кодзув, 1989 (№10).
- ↑ Королева С. Ю. Фольклорные антропонимы и устная родословная в преданиях о силачах Пере и Мизе (традиция русско-коми-пермяцкого пограничья) // Этнолингвистика. Ономастика. Этимология: Мат-лы IV Междунар. науч. конф. / Отв. ред. Е.Л. Березович. – Екатеринбург: изд-во УрФУ, 2019. – С. 161–164.
- ↑ Шонді ныв // Коми мойдъяс. – Сыктывкар: Коми книжнӧй издательство, 1976. – 19-27 Лб.
- ↑ Шонді мам // Коми мойдъяс. – Сыктывкар: Коми книжнӧй издательство, 1991. – 87-89 Лб.
- ↑ Kuim vok // Syrjänische Volksdichtung. Gesammelt und herausgegeben von Yrjö Wichmann. — Helsinki: Société Finno-Ougrienne, 1916.
- ↑ Яг морт // Пера-богатырь: Сказки финно-угорских народов. – Сыктывкар: Издательство “Эском”, 2012.